Ελληνες πολεμιστές-χιονοδρόμοι. Φωτογραφία από το βιβλίο «Τρεμπεσίνα» του ταξίαρχου Ιωάννου Αναστ. Βερνάρδου.
«...Τρέχω και βλέπω τον ήρωα καθισμένο με το οπλοπολυβόλο εις θέσιν σκοπεύσεως με το στόμα αφρισμένο και τα μάτια ολάνοιχτα να κοιττάζη προς τον εχθρόν. Του μίλησα, δε μου μίλησε. Τον κίνησα, δεν κινήθηκε. Ητο νεκρός... Την ίδιαν εσπέραν τον ενταφιάσαμε εις την ρίζαν ενός πελωρίου βράχου εν μέσω ηρωικών παιδιών της ομάδος του. Εις τον βράχον εχάραξα υστερώτερα με την ξιφολόγχην μου το όνομά του και την ημερομηνίαν του ηρωικού θανάτου του…» (λοχίας Τριανταφυλλίδης Ιωάννης για τον θάνατο του Δ. Τσαγκαράκη στις 10 Μαρτίου 1941 στη διάρκεια της μάχης της Αρτζας ντι Σόπρα στην Τρεμπεσίνα). Ηταν ένας από τους 8.000 άταφους νεκρούς του πολέμου ενάντια στους Ιταλούς.
Ο βοσκός στην άκρη του δρόμου μάς κάνει νόημα να σταματήσουμε. Κατεβαίνουμε από το αυτοκίνητο και μας ρωτάει από πού είμαστε. Του λέμε ότι ήρθαμε στην Αλβανία για να καταγράψουμε την κατάσταση με τους περίπου 8.000 άταφους νεκρούς του πολέμου εναντίον των Ιταλών το 1940 που είναι ακόμα διασκορπισμένοι σε δέκα περιοχές της νότιας Αλβανίας. «Σε χωράφια όπως αυτό...», μας διακόπτει, «εδώ από κάτω είναι θαμμένοι», λέει και χτυπάει τις μπότες του στο χώμα.
Ο Ιλίρ Ζάνα ήταν παιδί όταν οι Ελληνες χιονοδρόμοι κατέβαιναν από τα βουνά για να αντιμετωπίσουν τους Ιταλούς που έπαιρναν μέρος στην επιχείρηση «Πριμαβέρα» (Ανοιξη) στις αρχές του 1941, σε μια προσπάθεια του Μουσολίνι να αποφύγει την οριστική ήττα. «Οι Ιταλοί ήρθαν στις αρχές της δεκαετίας του ’60 και τους μάζεψαν. Πολλοί χωριανοί μου δούλεψαν στην εκταφή τους και έκαναν μερικά μεροκάματα», λέει ο Ζάνα. Ο μεγάλος Αλβανός συγγραφέας Ισμαήλ Κανταρέ εμπνεύσθηκε από την ιταλική επιχείρηση για τη συλλογή των οστών των Ιταλών πεσόντων το περίφημο μυθιστόρημά του «Ο στρατηγός της στρατιάς των νεκρών».
Η συζήτησή μας γίνεται όχι μακριά από το νεκροταφείο της Κλεισούρας, που επρόκειτο, σύμφωνα με όσα υπέγραψαν ελληνική και αλβανική κυβέρνηση τον Φεβρουάριο του 2009, να φιλοξενήσει τμήμα των οστών που είχαν ήδη βρεθεί και φυλάσσονταν σε οστεοφυλάκια σε χώρο στην πίσω πλευρά του νεκροταφείου που ανήκει στην Εκκλησία της Αλβανίας. Η διαμόρφωση ενός χώρου 2.900 τετραγωνικών πλάι στον Αώο και της εκκλησίας ως προσωρινού χώρου φύλαξης των οστεοφυλακίων είναι έργο του Αρχιεπισκόπου Αλβανίας Αναστασίου. Είναι απλώς ξύλινα κουτιά. Ανοίγεις και βλέπεις μέσα κόκαλα, χωρίς να μπορείς να ξέρεις σε ποιον ανήκουν και πώς έπεσε στη μάχη.
Ο πρώην υφυπουργός Αμύνης, βουλευτής της Νέας Δημοκρατίας Κώστας Τασούλας, που είχε υπογράψει τη συμφωνία του 2009 με την Αλβανίδα ομόλογό του Ζάνα Ζούκα, κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης της τότε ΥΠΕΞ Ντόρας Μπακογιάννη στα Τίρανα, γνωρίζει καλά τι σημαίνει για τους συγγενείς των ανθρώπων που είναι ακόμα άταφοι η καθυστέρηση της διαδικασίας ταφής και αναγνώρισης. «Θα πρέπει να ταφούν, να εκταφούν για αναγνώριση και να ξαναταφούν», λέει στην «Κ», κατά το πρότυπο των πεσόντων στην τουρκική εισβολή το 1974. Στις τεχνικές διαδικασίες αναγνώρισης έχει συμφωνηθεί ότι θα συμμετέχουν και Αλβανοί στο πλαίσιο μια μεικτής επιτροπής. Η αλβανική πλευρά, παρά το ότι είχε αναλάβει την υποχρέωση να λύσει το ζήτημα με την υπογραφή της συμφωνίας καλής γειτονίας του 1996, άργησε 13 ολόκληρα χρόνια να συμφωνήσει στη χωροθέτηση των νεκροταφείων (ένα στο Βουλιαράτι και ένα στην Κλεισούρα). Και από τη συμφωνία –που μάλιστα δημοσιεύθηκε σε ΦΕΚ της Ελληνικής Δημοκρατίας με τη χωροθέτηση και τους χάρτες των νεκροταφείων– άργησε άλλα 11 χρόνια να δώσει άδεια για τους δύο χώρους.
Η συμφωνία του 2009 είχε γίνει δυνατή, καθώς αμέσως μετά η Αλβανία υπέβαλε αίτηση για ένταξη στην Ε.Ε. Η μεικτή επιτροπή συνεδρίασε αυτά τα 11 χρόνια μόλις τέσσερις φορές. Τώρα ο υπουργός Εξωτερικών Νίκος Κοτζιάς συμφώνησε με τον Αλβανό ομόλογό του να αρχίσουν οι εκσκαφές, στις 22 Ιανουαρίου.
Το επιχείρημα που είχαν φέρει τότε στον γράφοντα στελέχη του κυβερνώντος και σήμερα –όπως και το 2009– Σοσιαλιστικού Κόμματος (σ.σ.: ο Γκραμός Ρούτσι μέλος της ηγεσίας του) ήταν ότι για «την Ελλάδα οι άταφοι νεκροί είναι πεσόντες στη Βόρεια Ηπειρο...». Η Αλβανία που δεν αποδέχεται αυτό τον όρο φοβόταν ότι τα νεκροταφεία θα μπορούσαν να γίνουν σημεία (focal points) αλυτρωτικού λόγου... Ισως για αυτό ο κ. Τασούλας το 2009 να είχε συμφωνήσει με την Αλβανίδα ομόλογό του ότι στις επιτύμβιες πλάκες θα αναφέρεται ότι πρόκειται «για πεσόντες στην διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Πολέμου». Να σημειωθεί ότι άλλα νεκροταφεία ξένων πεσόντων στην Αλβανία –μόνον οι Ιταλοί πήραν τους πεσόντες τους–, όπως το βρετανικό και το γερμανικό, λειτουργούν εδώ και δεκαετίες.
Η συμφωνία του 2009 προέβλεπε ότι θα διατεθούν για τις ανάγκες των νεκροταφείων επιπλέον 16 στρέμματα στην Κλεισούρα (έτσι ο υπάρχων χώρος θα προσεγγίσει τα 19 στρέμματα) και έκταση 1,6 στρέμματος στο Βουλιαράτι (σ.σ.: όπου υπάρχει νεκροταφείο που λειτουργεί με ιδιωτική πρωτοβουλία για 57 πεσόντες) και ότι, αν παραστεί ανάγκη, θα διατεθούν και πρόσθετοι χώροι. Τα έξοδα για τη διαμόρφωση των νεκροταφείων, την αναγνώριση των πεσόντων και τις διαδικασίες εκταφής και ταφής θα τα καταβάλει το ελληνικό κράτος.
Να σημειωθεί ότι μετά τη συνθήκη καλής γειτονίας του 1996 η ελληνική πλευρά ανέθεσε σε αξιωματικούς του Ελληνικού Στρατού τον εντοπισμό και την καταγραφή κενοταφίων όπου ήταν θαμμένοι Ελληνες πεσόντες του πολέμου του 1940-1941. Σε ορισμένες περιοχές –όπως π.χ. στην Πρεμετή κοντά στο στάδιο της πόλης– πολυκατοικίες είχαν αρχίσει να κτίζονται πάνω από σημείο όπου είχαν ταφεί Ελληνες πεσόντες.
Οι αλβανικές αρχές έχουν δεσμευθεί να προσφέρουν βοήθεια με χάρτες (και άλλα τεχνικά βοηθήματα) για τις περίπου 30 περιοχές όπου πιθανόν να υπάρχουν θαμμένοι Ελληνες πεσόντες.
Γνωστός Αλβανός δημοσιογράφος κατηγόρησε τον κκ Αναστάσιο ότι δεν μιλάει καλά αλβανικά - Πώς υπερασπίστηκε τον Αρχιεπίσκοπο Αλβανίας ο Ιλίρ Μέτα που χαρακτήρισε «υποχρέωση» την απονομή της αλβανικής ιθαγένειας στον Αναστάσιο
