MBRETËRIA E PERËNDISË
Shkruar nga Grigor S. Petrov, përkthyer në shqip nga Dhimitër Bedulit, Botim i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, Tiranë 1994.
Shkruar nga Grigor S. Petrov, përkthyer në shqip nga Dhimitër Bedulit, Botim i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, Tiranë 1994.
"Ardhtë mbretëria jote" (Mattheu 6, 10)
Mendja e njeriut është ngarkuar zakonisht me shumë parafytyrime që s'i përgjigjen aspak realitetit. Në krahasim me origjinalin, këto parafytyrime na dalin jo si shfaqja e vërtetë e tij, po si një ikonë fiktive që, sipas shprehjes së filozofit anglez Bakon, gjendet vetëm në fantazinë tonë si himerë, si idol. Një prej këtyre idoleve që si një dritë e shtrembër mund ta largojnë kërkuesin e së vërtetës nga udha e drejtë, është edhe besimi ose bindja e gabuar që kanë formuar shumë njerëz se gjoja i njohin plotësisht të gjitha gjërat, kurse në të vërtetë as që janë thelluar ndonjëherë në to. Kujtojnë se, meqë dinë ca shenja dalluese të gjërave, i njohin këto dhe në vetvete. Mirëpo, ato shenja janë vetëm emra e fjalë me të cilat formojmë një ide rreth një gjëje, para se të njohim natyrën e vërtetë të saj dhe me anën e të cilave njerëzit i shfaqin njëri-tjetrit parafytyrimet që kanë për to.
Të mësuar ne që në vogëli të zëvendësojmë gjërat me fjalët, që kështu të merremi vesh me shoshoqin, kënaqemi vetëm me termat e thjeshta të objekteve, kufizohemi në fjalët, pa u thelluar në kuptimin e tyre të vërtetë, pa pyetur nëse kuptimi i lidhur me çdonjërën fjalë i përgjigjet pikërisht natyrës së vërtetë të objektit që cilësohet nga ne me emrin që i është ngjitur, ndërsa dihet që emri ose fjala nuk tregon çka është objekti në vetvete, po vetëm si e përfytyrojmë ne në mendjen tonë.
Dhe nëse parafytyrimi që kemi formuar ne për një objekt s'është i qartë, atëherë edhe emri ose fjala a simboli që përdoret për përcaktimin e tij s'mund të jetë i saktë.
Këto që u thanë më sipër i vërteton dhe kuptimi i gabuar e i errët që është formuar për "mbretërinë e Perëndisë". Këtë term e njeh çdo i krishterë që në vogëli. Bile para se të fillojmë të këndojmë, kemi mësuar prej më të mëdhenjve tanë të themi gjithnjë në lutjen e Zotit fjalët "ardhtë mbretëria jote"! Kur rritemi pastaj, e dëgjojmë gjithnjë në Kishë, e këndojmë në shtëpi, na e mësojnë në shkollë. Në Ungjill, për asgjë tjetër nuk flitet më shpesh, më gjer e gjatë e më qartë, se për mbretërinë e Perëndisë.
Mbretëria e Perëndisë! Kjo është ideja themelore e doktrinës së Iisu Krishtit, ide, e cila në çdo faqe të re të ungjillit, zmadhohet, forcohet e sqarohet. Në historinë ungjillore, s'gjendet fjalë a veprim i Shpëtimtarit, që të mos ketë të bëjë me mbretërinë e Perëndisë. Nëse Iisu Krishti predikon, e bën që të lëçitë këtë Mbretëri dhe të sqarojë kuptimin e saj. Kur mëson popullin në mal, ligjet e kësaj mbretërie i njofton. Kur i flet atij me paravolira anës liqenit, i jep të kuptojë në mënyrë metaforike misteret e kësaj mbretërie, burimin e saj, zhvillimin, luftën dhe triumfin në të ardhmen. Kur falet, ose na mëson të falemi, për ardhjen e kësaj falet. Me zgjedhjen e apostojve, Krishti deshi të përjetësojë këtë mbretëri që themeloi dhe t'i sigurojë përhapjen në të katër anët e botës. Kur shpërfytyrohet para disave nga nxënësit, e bën këtë, që t'u tregojë se si mund të bëhet natyra njerëzore në këtë mbretëri. Me ngjalljen e tij më në fund na bind, që tërë fuqitë e skëterrës, tërë ligësia satanike e të fortëve dhe urrejtja e farisejve, s'mund ta shkatërrojnë këtë. Me një fjalë, në kuptimin e Mbretërisë së Perëndisë përfshihet tërë doktrina e Krishtit Shpëtimtar, tërë ekonomia e tij; kjo mbretëri përbën lavdinë e tij, kuptimin e vërtetë të ardhjes së tij në botë, mendjen e tij hyjnore.
Këtej del se, që të jetë një njeri i krishterë, ose të paktën ta quajë vetën të zot të japë gjykime mbi Ungjillin dhe të mos dijë saktësisht çka është mbretëria e Perëndisë, për një njeri me arsye, kjo është gjë e pamundur. Është njësoj sikur një njeri ta quajë veten njohës të filozofisë, pa patur ide mbi Platonin, Aristotelin, Kantin dhe Hegelin. Mirëpo, megjithëkëtë, shumica e atyre që e dëgjojnë me shpresë Ungjillin, dhe sidomos e atyre që e kritikojnë, kanë një kuptim shumë të errët e të gabuar mbi mbretërinë e Perëndisë.
Ca, me mbretërinë e Perëndisë që përmendet në Ungjill, kuptojnë sidomos jetën e lumtur të njerëzve të drejtë pas vdekjes; domethënë e përziejnë këtë me mbretërinë e Qiejve në kuptimin popullor të zakonshëm dhe, në bazë të këtij kuptimi pastaj, e akuzojnë Krishtërimin se gjoja përbuz të mirat e kësaj bote, shtyp dhe mbyt nevojat natyrale të trupit dhe përpiqet të zhveshë jetën nga ngjyrat e ndritshme dhe të kënaqshme të saj. "Ungjilli - thonë këta - ia drejton shikimin besnikut vetëm drejt qiellit dhe harron që njeriu u krijua nga balta dhe se me anë të trupit të tij është i lidhur me lëndën. Edhe shpendët bile që i përmend Ungjilli, ndërtojnë foletë e tyre dhe kujdesen për zogjtë e tyre. Si pra ne, që kemi më shumë nevoja se shpendët, do të jetë e mundur të qëndrojmë indiferentë para nevojave të përditshme të trupit? Duke bërë ne një gjë të tillë, a nuk veprojmë kundër natyrës, a nuk kërkojmë sende që s'mund të bëhen? Ne na ngroh dielli i ndritshëm, na kënaq e na përkëdhel era e luleve dhe bukuria e tokës, na robëron kënga e bilbilave! Ky gëzim pra, që aq bukur është derdhur në natyrë, shijimi i të mirave të botës që janë shpërndarë rreth nesh, përbëjnë një gjë kriminale? Ahere pse të jenë krijuar këto dhe pse trupi ynë të jetë pajisur me prirje dhe instinkte tëposaçme? "
Si përgjigje në këtë varg të gjatë të pyetjeve dhe të argumenteve, mjafton të theksojmë vetëm këtë: që tërë këto silogjizma shpenzohen kot, sepse s'kanë asnjë lidhje me Ungjillin.
Së pari Ungjilli bën dallim ndërmjet kuptimit të jetës së ardhme, të mbretërisë së qiejve, dhe atij të Mbretërisë së Perëndisë. Në fjalimin e tij për fatin e të drejtëve tej varrit, Iisui thotë: "Atëherë mbreti do t'u thotë atyre të së djathtës së tij: ejani të bekuarit e tim eti, trashëgoni mbretërinë që është bërë gati për ju qëkurse është ngritur bota" (Mattheu 25, 34). Dhe kur deshi që t'i ngushëllonte nxënësit për ndarjen e tij, u tha në kohën e darkës mistike: "le të mos dridhet zemra juaj... në shtëpinë e tim eti ka shumë të ndënjura; edhe në mos ishin, do t'u thosha juve: vete t'ju bëj gati vend" (Joani 14, 1-4).
Në të dy këto raste pra duket qartazi se mbretëria qiellore në kuptimin popullor të zakonshëm është një diçka tanimë e përgatitur, është një punë e mbaruar. Ndërsa mbretëria e Perëndisë, për të cilën bëhet fjalë në paravoli dhe në lutjen e Zotit dhe ku tregohet qëllimi përfundimtar i tërë veprimtarisë njerëzore, s'është kryer ende plotësisht, por është punë që i përket së ardhmes, më shumë ose më pak të largët. E themeluar në botë prej Zotit tonë Iisu Krisht kjo mbretëri, ka nevojë për një zhvillim të mëvonshëm: ajo do të vijë! Ne lutemi: "Ardhtë mbretëria jote"! Nuk themi: "u krijoftë ose u lindtë mbretëria jote", se është vënë tashmë themeli i saj, po s'ka hyrë në të ende tërë njerëzia, në fushën e saj të gjerë s'na ka përfshirë ende të gjithëve. Qielli ende nuk e shenjtëroi tërë tokën. Perëndia ende s'ka gjetur vend plotësisht në zemrën e njeriut. Kjo mbretëri do të vijë atëherë, kur tërë kuptimi ynë për botën do të përshkohet prej frymës së Ungjillit, kur jeta jonë e tërë do të jetë ashtu siç e lyp e vërteta hyjnore, kur ndjenjat tona do të frymëzohen prej dashurisë së kulluar të Krishtit. Edhe ka për të ardhur kjo për ata që vuajnë nga kjo gjendje e ndyrë dhe e ulët, që presin agimin e së vërtetës dhe të së mirës, që kanë uri dhe etje për drejtësi dhe që dëshirojnë të shohin njëherë e përgjithmonë zhdukjen e së ligës. Kur kjo frymë Ungjillore do të pushtojë tërë shoqërinë, tërë popullin dhe tërë njerëzinë, mbretëria e Perëndisë do të vijë për gjithsecilin nga këta dhe për botën e tërë; po nëse vetëm disa individë kanë për t'u përshkuar, atëherë kjo, vetëm për këta do të vijë. Sa për ata pastaj, që janë të lumtur dhe të kënaqur me errësirën që zotëron në botë, me padrejtësitë dhe me shtypjet që bëhen në kurriz të klasës së ulët, sa për ata, them, të cilët përmbi çdo send tjetër vënë egoizmin e tyre personal dhe pasionet, dhe që çdo send që ka të bëjë me qiellin e quajnë të rrezikshëm dhe të errët, për këta të gjithë mbretëria e Perëndisë është diçka që s'mund të arrihet e që s'mund të realizohet.
Kjo mbretëri përbëhet prej organizmit të realizuar në histori të personaliteteve, të fuqive dhe të fenomeneve, ndër të cilët mbretëron Perëndia dhe zotëron në mënyrë të plotë vullneti i tij i shenjtë dhe i urtë, ose që ta themi me fjalë më të thjeshta, me fjalën "mbretëri e Perëndisë" nënkuptohet jeta e drejtë dhe e moralshme në mënyrë të përsosur e njeriut në këtë botë, jetë e cila bazohet në themelin e Zotit tonë Iisu Krisht dhe zhvillohet sipas parimeve të tij ungjillore. Ngadhënjimi i kësaj mbretërie qëndron në triumfin e plotë të së mirës kundër së ligës në zemrat e njerëzve.
Kur Zoti ynë nisi të lëçitë doktrinën e tij dhe hodhi një vështrim në jetën që bënte bota atëherë, e formuloi kështu përshtypjen e vet për vlerën morale të saj: ”tërë bota është prishur”. E liga në formën e shtypjes që zotëronte kudo, të padrejtësisë në kurriz të të dobëtit, të jetës së shthurur të pasanikëve, të jetës shtazore të masave të mëdha, të horllëqeve të pafrenuara, të egoizmit dhe të veseve të ulëta, ishte gjë e përgjithshme, ishte ligj që drejtonte botën. Puna kryesore pra e Shpëtimtarit ishte luftimi i kësaj mbretërie të së ligës, mposhtja e saj e plotë dhe krijimi në vend të saj i Mbretërisë së Perëndisë. Me ketë nisi përmbushja e premtimit të parë që u dha Perëndia njerëzve: ”fara e gruas do të shtypë kryet e gjarprit” (Të Bërët 3, 15).
”]u, njerëz, që vuani nën shtypjen e padrejtësisë e të paligjësisë - pothuaj kështu i fliste Iisu Krishti botës - duhet të dini që jeta të cilën bëni, s'mund t'u japë lumturinë e kërkuar dhe të mundshme. Nga e liga del vetëm e ligë, kurse lumturia e vërtetë, mirësia e lartë buron vetëm prej dashurisë e mirësisë. Në doni ta fitoni këtë të mirë, në e ndjeni veten të shtypur nga barra e rëndë e së ligës që mbretëron në botë, ejani pranë meje, merrni mësime nga unë. Fjalët e mia kanë për të qenë ballsam shërimtar për zemrat tuaja të munduara e të sëmura. Unë do t'u tregoj udhën që ju sjell qetësinë shpirtërore. Zbatoni mësimet e mia, ecni pas udhës që kam çelur unë, merrni zgjedhën time dhe kini për të parë se zgjedha ime s'është e rëndë, barra ime është e lehtë. Që kur erdha në botë për të zëvendësuar natën e gjatë dhe mbytëse, zbardhëlloi agimi i një dite të ndritshme dhe të qetë. Gjer tani në mes të kësaj paligjësie të përgjithshme, vetëm në zemrat e disa të zgjedhurve fshihej si një shkëndi shpresa e madhe për një të ardhme më të mirë. Po tani, mbretëria e Perëndisë erdhi. Ajo është afër, është këtu, pranë nesh, lipset vetëm të na pushtojë zemrën, të bëhet burim i veprimtarisë sonë dhe parim udhëheqës i jetës sonë. Pastroni pra zemrat tuaja dhe përgatitni atje një vend për Perëndinë, i jepni liri vetes suaj të kërkojë të vërtetën e të mirën, hiqni dorë nga gënjeshtra që ju ka pushtuar, nga egoizmi dhe nga shtypja, edhe pendohuni...”
Pendohuni!... Kjo ka qenë e para fjalë me të cilën Ungjilli iu drejtua botës. Që të rindërtohet jeta, që të vendoset mbretëria e Perëndisë ndër ne, si kusht i parë kërkohet pendimi. ”Po të mos pendoheni, s'do të hyni në mbretërinë e Perëndisë”, thoshte Predikuesi i jetës së re. Dhe me fjalën pendim duhet të nënkuptohet ndryshimi rrënjësor i gjykimit tonë, i idealeve tona, bile dhe të atyre më themelore. Kështu që, kur Krishti kërkon nga ne të pendohemi për të marrë pjesë në mbretërinë e Perëndisë, është sikur na thotë: në tokë është e mundur, bile e domosdoshme një jetë tjetër, krejt e ndryshme nga ajo që bëjnë njerëzit sot dhe nën shtypjen e së cilës rënkon shumica. Forca, padrejtësia, egoizmi dhe përmbi të gjitha sundimi i instinkteve të ulëta e shtazore, nuk janë fuqi që njeriu s'mund t'i shtypë. Pranë tyre gjenden në natyrën e njeriut, ndonëse të fshehura e të pavëna re, ndjenja të larta, fisnike e të shenjta, ndjenjat e vëllazërimit, të dashurisë, të etjes për të vërtetën dhe përgjithësisht për përsosmërinë morale. Nëse këto ndjenja s'mbyten, por u lihet fushë zhvillimi e thellimi në shpirtin tonë, atëherë një shkëlqim i madh e i mahnitshëm do të na e ndritë jetën. Jeta do të ndryshohet krejt dhe fuqia e së ligës do të zëvendësohet prej bukurisë së dashurisë.
Kjo mbretëri e Perëndisë mund të vendoset ndërmjet njerëzve në çdo moment, po jo në njerëz si ata që janë sot. Duhet që këta më parë të ndryshojnë mendjen, tërë pikëpamjet e tyre mbi jetën të marrin vlerën e duhur, dhe si të kuptojnë kotësinë dhe shkallën e ulët të atyre pikëpamjeve, t'i shtrohen burimit të ri të jetës, frymës së dashurisë ungjillore, mirësisë paqeprurëse të Krishtit, me një etje të pakufishme për të vërtetën. Jeta e së ardhmes, ashtu siç e caktoi Iisu Krishti, lyp si kusht të parë detyrën që njerëzit të realizojnë në veten e tyre formën ungjillore të njeriut të vërtetë, të mësojmë ta rregullojmë jetën sipas shembullit që na dha vetë Iisu Krishti. Ungjilli nxori në shesh, bile në mënyrë të posaçme, një ide, e cila mjerisht as sot nuk është kuptuar si duhet, domethënë idenë që sikundër baltëpunuesi me artin e tij, me përpjekjen dhe vëmendjen e duhur, u jep enëve këtë ose atë formë, kështu edhe njeriu, me anë të fuqive ose të cilësive të tij, me anë të natyrës së tij të posaçme, formon karakterin që i jep drejtimin e duhur jetës së tij. Kjo s'mund të ndryshohet, po të mos ndryshohen e të marrin tjetër drejtim cilësitë themelore, vetë natyra e njeriut. Asnjë ndikim tjetër së jashtmi, asnjë bindje ndaj ndonjë autoriteti më të lartë nuk mund të sjellë ndonjë ndryshim të plotë e të përhershëm të jetës. Që të ndryshohet kjo rrënjësisht e të kthehet drejt mbretërisë së Perëndisë, është nevoja të sqarohet e të kuptohet mirë ideali moral i Ungjillit, të lindet ndër ne një urrejtje e fortë për jetën tonë të mëparshme që ishte vënë në shërbim të prirjeve shtazore të natyrës sonë, si edhe një etje për kënaqjen e kërkesave të larta të mendjes.
Një sqarim karakteristik të kësaj ideje e gjejmë në bashkëfjalimin që pati një herë Iisui me Nikodhimin. Ky i fundit ishte një nga parësia e çifutëve dhe duke ardhur njëherë te Iisui natën, i tha: "dimë që je një mësues i dërguar nga Perëndia, sepse asnjë tjetër s'mund t'i bëjë shenjat që bën Ti, nëse Perëndia nuk do të jetë me Ty". Dhe Iisui iu përgjigj duke thënë: "Me të vërtetë, me të vërtetë po të them; po të mos lindet një njeri së larti, nuk do të mund të shohë mbretërinë e Perëndisë"! (Joani 3, 1-3). Po t'i studiojmë me vëmendje këto fjalë dhe të krahasojmë përmbajtjen e fjalëve të Nikodhimit me fjalët e Iisu Krishtit, kemi për të parë se ky nuk i përgjigjet
Nikodhimit, s'e zhvillon më tej mendimin e këtij vizituesi të natës, po menjëherë e ndërpret dhe i jep një tjetër drejtim bisedimit. Nikodhimi i thoshte: ''ndonëse shokët e mi, farise, të urrejnë dhe e shikojnë me sy të keq doktrinën që i mëson popullit, unë s'mund të mos të të njoh si mësues hyjnor e të mos përulem para Teje. Mrekullitë e tua më bindin se je i dërguar i Zotit. Jam nxënësi yt dhe kam ardhur të ta them këtë”. ''Nëse mendon kështu - e ndërpret Iisui - unë s'mund të të njoh për nxënës. Ke parë mrekullitë dhe ke mbetur i mahnitur. Po je thelluar në fjalët e mia. I ke vënë veshin me kujdes dhe me thyerje zemre thirrjes për të hyrë në mbretërinë e Perëndisë? Të është gëzuar shpirti prej entuziazmit para ikonës së ndritshme të dashurisë, të së vërtetës dhe të së mirës, që janë duke u derdhur prej meje në tokë? Të ka pushtuar atëherë dëshira të heqësh dorë nga të gjitha, të mohosh gjërat më të dashura për ty, bile dhe vetë lidhjet e gjakut, për të parë të paktën të realizuara fjalët e mia në këtë botë? Është e gjallë tek ti tani ndjenja e shkëputjes së plotë nga jeta e kaluar që meriton urrejtje dhe e dëshirës për t'u hedhur përgjithmonë në duart e jetës së re? Unë s'kam ardhur që të hutoj mendjen e njerëzve me anën e mrekullive, po që, me anën e mësimeve të mia, të shembullit dhe të jetës përgjithësisht, të tërheq zemrat e tyre në mbretërinë e Perëndisë! Misioni im është t'i zgjoj njeriut vullnetin e mirë, që tani ia ka kapur gjumi dhe tërë sistemin e jetës së tij individuale e shoqërore t'ia vë nën vullnetin e tërëshenjtë të Atit qiellor! Jo ai që më thotë: Zot, Zot, do të hyjë në mbretërinë e Perëndisë, por ai që bën dëshirën e tim eti që është në qiejt! I ke kuptuar të gjitha këto? Ai që dëshiron të më pasojë, duhet të heqë dorë nga çdo gjë e dobët, e turpshme dhe e keqe, të bëhet i vdekur për mëkatin dhe kështu i pastruar, i stolisur me një frymë të lartë, të hyjë në jetën e re. Vërtet, vërtet po të them, po të mos lindet njeriu së larti, s'mund tëshikojë mbretërinëe Perëndisë!”
Jeta zakonisht është ashtu, siç e bëjnë njerëzit. Karakteri i saj përcaktohet nga cilësitë e natyrës spirituale të njeriut. Nëse njerëzia do që jeta të ndryshojë për të mirë, që në botë të rritet shuma dhe rrethi i mirësisë dhe i drejtësisë, ajo duhet të rilindet shpirtërisht, të ngrejë veten e saj, të shtojë sa të jetë e mundur më tepër fuqitë e saj për të vërtetën dhe dashurinë.
Prandaj Iisu Krishti në predikimin e tij që bëri në mal theksonte më tepër se, për ata që përgatiten për mbretërinë e Perëndisë, është i domosdoshëm lartësimi i detyrave morale. ”Keni dëgjuar - thoshte Iisui - se u është thënë të vjetërve: të mos vrasësh, të mos i marrësh jetën njeriu; po unë ju them që as të mos e zemërosh të afërmin më kot, as të mos e prekësh atë me fjalë, as të mos i cënosh atij vlerën që ka si njeri. Kini dëgjuar se u është thënë të vjetërve: qëndroni të pastër, mos e bëni trupin tuaj, i cili është destinuar të jetë enë efrymës së Perëndisë, vegël të instinkteve të dobëta të mishit; po unë ju them kështu: ruajuni bile edhe nga mendimet e dobëta dhe largoni shikimin tuaj nga çdo gjë që mund të ndyjë pastërtinë e mendjes suaj. Keni dëgjuar se u është thënë të vjetërve: kryeje premtimin që ke dhënë përpara Zotit dhe dridhu kur të vjen ndërmend të shkelë benë. Unë ju them kështu: çdo fjalë e juaja duhet të jetë e shenjtë dhe të vërtetën ta thoni gjithnjë, bile edhe pa be. Kur është për po, të thoni po, kur është për jo, të thoni jo!
Keni dëgjuar se u është thënë të vjetërve sy për sy e dhëmbë për dhëmbë, domethënë kur do të marrësh hak nga tjetri, ta marrësh në masën që ta ka bërë; mos i shpago plagën me vdekje dhe fyerjen me 77 fyerje, ose plagën ia shpago me plagë dhe goditjen me goditje. Mirëpo unë ju them: mos ia shpaguani kurrë tjetrit të ligën me të ligë. Në të goditë në faqe, mos e godit dhe ti, po pa u nxehur, as pa u hidhëruar, mbaje veten para tij. Hakmarrja, të ligën e bën edhe më të madhe, derdh vaj në zjarr dhe ndez flakën e armiqësisë, kurse butësia dhe gjakftohtësia e çarmatosin urrejtjen, e zbutin zemërimin dhe e detyrojnë furinë të ulet.”
”Keni dëgjuar që është thënë: të duash të afërmin tënd dhe të urresh armikun tënd. Por unë ju them: t'i doni tëgjithë njerëzit pa përjashtim dhe të urreni vetëm veprat e tyre të liga. Ndiqni ligësinë, zhdukni gënjeshtrën, urreni forcën dhe farisaizmin dhe kini mëshirë për ata që janë robër të këtyre. Hakmarrësit janë më të mjerë se fajtor, mbretërinë e Perëndisë s'mund ta kuptojnë, zemra e tyre është e ngurosur, mendja e tyre është e trazuar, nuk dinë se ç'bëjnë. Faluni për ata dhe bëjuni mirë atyre që ju urrejnë! Sillni ndërmend gjithnjë, që në jetë, si në ndonjë vend thesari, nuk kalon pa lënë gjurmë asnjë vepër njerëzore, asnjë fjalë, asnjë ide, asnjë lëvizje e jetës. Të gjitha lënë në një mënyrë ose në tjetrën gjurmë qoftë për të mirë a për të ligë, të gjitha ushtrojnë një influencë mbi karakterin e përgjithshëm të jetës që na rrethon. Tregohuni pra besnikë, si në gjërat e mëdha, ashtu dhe në ato të voglat, kundrejt parimeve morale. Gjithnjë e në çdo vend, kërkoni më parë mbretërinë e Perëndisë dhe drejtësinë e tij!”.
Ky pra është me pak fjalë ligji, që Iisui i rekomandon botës. Në se ky ligj s'do të bëhet për njeriun trup e gjak, nëse nuk do t'ia ndryshojë natyrën shpirtërore, nëse nuk do të bëhet fuqi jete për të, burim freskues nga të vaditet brendësia e tij, për një njeri të këtillë kurrë s'ka për të ardhur mbretëria e Perëndisë. Për këtë mbretëri, më i mirë është një kumerqar i penduar ose një mëkatare që me lotët e saj lan këmbët e lisuit, se nëntëdhjetë e nëntë fodulle, që kujtojnë se kanë prekur kulmin e virtytit. Ndër këta, ujët e jetës është ndalur, ka vdekur, është mbushur me baltë. Po te kumerqari dhe te gruaja mëkatare, burimi i jetës së përjetshme, i zënë prej barrës së madhe të veseve të dobëta dhe të prirjeve të këqija, si u prek prej dorës së Shpëtimtarit, e rifitoi lirinë, nisi menjëherë të rrjedhë si një lumë i madh, duke larë ndyrësinë shpirtërore, të grumbulluar prej vjetësh dhe, në valët e tij të kulluara si kristali, u ripasqyrua tërë bukuria dhe shkëlqimi i jetës sipas Ungjillit, e cila sa më tepër ecën përpara, aq më shumë ujët e saj vadit zemrat e atyre që pak më parë kanë qenë: i pari një keqbërës dhe e dyta një mëkatare.
Ungjilli nuk flet dhe aq shumë për ato çështje që s'kanë të bëjnë drejtpërsëdrejti me veprën e Iisuit. Por edhe ato radhët e pakta që gjejmë në të për pendimin e kumerqarit ose për ndjesën e gruas mëkatare, janë të mjafta për të na dhënë të kuptojmë rilindjen shpirtërore të plotë që u krye në ta.
Le të sjellim ndërmend paravolinë e kumerqarit dhe të fariseut. Dy njerëz, një farise e një kumerqar, hyjnë në sinagogji që të falen. Fariseu është njeri i respektuar, viziton rregullisht shtëpinë e Zotit, di çdo gjë që është në të dhe njihet nga të gjithë. Me ballin lart, me ecje madhështore, kalon përmes popullit që po falej dhe që me respekt po i çelte udhë dhe vete e qëndron në vendin e parë që ishte pak më i lartë se të tjerët. Punët e tij janë aq të dukshme, sa edhe ai vetë tani; në të gjitha ishte i pari, jo vetëm në Kishë, në agjërime, po edhe në mirëbërjet. Dhe duke e kuptuar këtë ai, me një lloj sadisfaksioni dhe kënaqësie, thotë: "të falemnderit o Zot, që s'jam si të tjerët, ose si ai kumerqari që qëndron afër derës”...
Qëllimi u arrit; ideali lakuriq fetar dhe moral u realizua; të ecë më tej Fariseu s'është e mundur. Qëndron pra me kryelartësi në këtë palëvizshmëri që të admirojë vetveten. Dhe ai që tha për veten: ”Unë jam jeta”, në personin e Fariseut s'ka gjetur jetë. Fariseu nuk ishte lindur për mbretërinë e Perëndisë.
Krejt ndryshe qëndron puna me kumerqarin. Jeta e tij e tërë ishte plot me mëkate. Të gjithë e përbuzin, por edhe ai vetë s'e çmon dhe aq shumë vetveten. Kushedi se ç'erë e solli dhe atë një ditë në tempull. Kish shumë kohë që s'e kish parë me sy. Çdo gjë i dukej atje brenda si e huaj, si e panjohur. Duke hedhur një vështrim në kubetë dhe në muret e tempullit, s'guxoi të shkojë përpara, po qëndroi me frikë afër derës. Dhe një shumicë kujtimesh i kërcyen atëherë në mendje të ngratit. Iu kujtua si, kur ishte i vogël, vinte gjithnjë për ditë të kremte bashkë me prindërit e tij në Kishë! Si e ëma e kish mësuar këtu për herë të parë qysh të vinte duart për lutje! Asaj i pëlqente ahere të këndojë së bashku me të tjerët këngët e vajtimit të Izraelit dhe psalmet e bukura të Davidit. Me ç'pastërti tingëllonte zëri i tij fëminor dhe ç'kthjelltësi shpirtërore e ç'dashuri entuziaste për Perëndinë pasqyrohej në çdo të tillë tingëllim! Me ç'thyerje zemre i vinte re fjalët e zjarrta nga shkrimet e profetëve të vjetër, si revoltohej bashkë me ta për paligjësitë e atyre që s'kishin besë te Zoti dhe ç'dëshirë kishte për t'i shërbyer edhe ai Perëndisë me frymën e fuqinë e Iliut, të Isaiut dhe të Jeremiut! Ç'u bënë të gjitha këto! Një për një i kalojnë para kujtesës vitet dhe, sa më tepër ecën koha, aq më shumë i erret shpirti. U harruan: edhe fjalët e ëmbla të së ëmës, edhe faljet në kishë, u harruan: edhe ndërgjegja edhe ëndërrimet e fëmijërisë. Si ca fletë të thata, të sjella andej e këtej prej erës, i binin para këmbëve pamjet e së kaluarës duke i rënduar kujtesën si ndonjë gur i madh. Uli atëherë kryet në kraharor. Zemra e tij e ngurosur u prek. Solli ndërmend fuqitë e humbura kot së koti; i erdhi keq për kohën e rinisë që e kaloi pa ndonjë dobi. Sytë iu mbushën me lot, që, si çurka margaritari po i binin nëpër faqet. Edhe sikundër shiu në kohë thatësire zbut tokën, kështu edhe lotët zbutin shpirtin e torturuar të kumerqarit. I zbutin ligësinë dhe urrejtjen për të tjerët, dhe i pastruan shpirtin nga çdo ndyrësi. Zemra e tij plot mëkate u ripërtëri, u lind edhe njëherë! Kumerqari hyri mëkatar i madh në Kishë dhe doli nga ajo bir i Mbretërisë së Perëndisë. ”Me të vërtetë, me të vërtetë po ju them - thotë Ungjilli - po të mos ndreqeni e po të mos pendoheni, si kumerqari, nuk do të hyni në Mbretërinë e Perëndisë”.
Ardhja e Mbretërisë së Perëndisë pra, dhe përmirësimi i jetës njerëzore, mund të kryhen vetëm pas një rilindjeje shpirtërore të njerëzve. Po të mos përshkohet secili prej frymës së Krishtit, është e pamundur rilindja e shoqërisë dhe s'mund të përfytyrohet asnjë përparim i vërtetë në lëmin shoqëror. "Mbretëria e Perëndisë, thoshte themeluesi i saj, është si brumi, që e mori gruaja dhe e vuri në tri masa miell gjersa u mbrujt i tëri" (Mattheu 13, 33). Dhe me një rast tjetër: "Kur do të vijë kjo Mbretëri, nuk ka për të ardhur me të dukur, as kanë për të thënë ja këtu është ose ja atje, sepse Mbretëria e Perëndisë ja tek është në mes tuaj" (Llukai 17, 21). Kështu pra, historia e Mbretërisë së Perëndisë është pikërisht histori e shpirtit njerëzor. Mbin në gji të zëmrës njerëzore dhe në brendësinë e saj duhet të hedhë rrënjët e para. Kushtet e jashtme të jetës në këtë mbretëri lozin rol të dytë. Përparimi i farës së mbirë dhe zhvillimi i saj varen sidomos nga cilësitë e brendshme të njeriut. Është e domosdoshme një përgatitje morale si armë shpirtërore. "Asnjë s'mund të vijë tek unë, thoshte Iisu Krishti, në mos e sjelltë Ati që më ka dërguar" (Joani 6, 44), po të mos gjendet domethënë tek ai vetë, qoftë edhe një tërheqje e vogël për Atin. Që këtej shpjegohet pse p.sh. disa njerëz, ndonëse u janë dhënë tërë kushtet e favorshme të jashtme për të pranuar të vërtetën, s'e pranojnë, ndërsa të tjerë përkundrazi, ndonëse nuk i kanë këto kushte, janë dhënë të tërë pas saj. Paravolia e mbjellësit është një shembull i bukur. Mbjellësi me lëvizjen e lirë të dorës shpërndan farën në arë; fara është e tërë e mirë, po rezultati është i ndryshëm. Në udhën e shkelur, fara s'mundi të hyjë në tokë dhe kështu u shkel. Në gurishte, u tha. Nëpër drizat, u mbyt. Vetëm ajo që ra në tokë të mirë, dha prodhim të shumtë. Shkaku i këtij ndryshimi në rezultatet e farës, nuk qëndron te fara, po te toka. Kështu është edhe me Mbretërinë e Perëndisë, me farën e saj. Ndërsa ajo është hedhur në botë, s'ka për t'u tharë më. Ne s'mund ta vëmë re dhe aq zhvillimin e saj, sepse për ne - robër të momentit - një vepër që kryhet gjatë shekujve, na duket sikur qëndron në vend; mirëpo fara rritet. "Kështu është Mbretëria e Perëndisë, posi një njeri që hedh farën mbi dhe, dhe fle e ngrihet natë e ditë, edhe fara mbin e rritet, pa ditur as ai se qysh; sepse dheu prej vetiu prodhon më parë bar, pastaj kalli, pastaj grurë në kalli të plotë" (Marku 4, 26-28). Fara është pajisur me fuqi të madhe jetike; në të gjendet burimi ose nisja e jetës së një peme të madhe dhe, me anë të saj, jeta e një pylli të madh e hijeplotë, mjafton që fara të gjejë vend të favorshëm. Kështu është dhe Fjala e Mbretërisë së Perëndisë. "Ajo i përngjan kokrrës së sinapit, e cila kur mbillet në dhe, është më e vogël se gjithë farat e dheut. Po si mbillet, rritet e bëhet më e madhe se gjithë barishtet edhe bën aq degë të mëdha, sa shpezët e qiellit mund të rrinë nën hijen e saj" (Marku 4, 31-32).
Para ca vjetësh u gjend në një piramidë egjiptiane mumja e një Faraoni. Në arkë ku preheshin kockat e atij, që në ato kohë ka qenë sundimtar i fortë i anëve të Nilit, u gjetën edhe mjaft objekte arti të egjiptianëve të vjetër, ndërmjet të cilave edhe një enë me farë gruri. Prej një flete papirusi, që u gjend po atje, u konstatua se ai grurë ka qëndruar në atë piramidë më se 3000 vjet. Kur pastaj ai u mboll, dha prodhim të shkëlqyer. Fuqia e jetës pra, i qe konservuar. Fara e Mbretërisë së Perëndisë, gruri i së vërtetës, fjala e shpirtshme që lind etjen e mirëbërjes, ka natyrisht, një fuqi jete shumë të madhe. Nëse bie në zemër të mirë, shpejt ose vonë, do të sjellë pemë. Po pikërisht këtu qëndron tërë çështja: është zemra në gjendje ta pranojë këtë farë? Bota e brendshme e njeriut dhe prirjet e tij janë terren i favorshëm për rritjen e farës së Krishtit? Nëse jo atëherë duhet të krijohet një terren i tillë; toka e shkelur prej kalimit të udhëtarëve duhet të punohet me plug e me shatë, gurishtja duhet të mbushet me dhe të mirë, drizat e barërat e tjera duhet të pastrohen nga ara. Detyra më e shenjtë e gjithë atyre që me vetëdije të plotë dëshirojnë ardhjen e Mbretërisë së Perëndisë, përkundrejt atyre që s'interesohen fare për çdo gjë që i përket asaj, është të përsëritin me fjalë e me punë thëniet e Joan Pararendësit ”bëni gati udhën e Zotit, bëni të drejta rrugët e tij” (Llukai 3, 4).
Është e vërtetë se ka njerëz, të cilët për Mbretërinë e Perëndisë janë krejt të humbur. Për ta, bota e idealeve të ndritshme dhe e prirjeve të larta është e pakuptueshme, s'mund të arrihet. Shpirti i tyre është përpirë krejt prej jetës së ulët e instinkteve të dobëta. Prandaj dhe Iisu Krishti thoshte ”Mos u jepni të shenjtën qenve, as mos hidhni margaritarët tuaj para derrave” (Mat. 7, 6). Nëse bindeni plotësisht, që një njeri mbetet gjithmonë i shurdhër para çdo thirrjeje për të mirën, nuk i shtrohet asnjë influence morale, mos e shpenzoni kot entuziazmin tuaj për të, ktheni zellin e shpirtit tuaj në tjetër qëllim më fisnik. Po lumturisht, monstruozitete morale të tilla janë të pakta, nuk përbëjnë një fenomen të zakonshëm në shoqëri; është një përjashtim i hidhur ky, si ai i idiotëve, i ulokëve dhe i monstreve. Zakonisht njerëzit janë gjithnjë njerëz dhe asgjë njerëzore s'është e huaj për ta. Ndonëse ata bëjnë që disa herë të dalë në shesh poshtërsia e natyrës së tyre të ulët, kohë pas kohe tregohen dhe të zotë të shfaqin një madhështi shpirtërore të jashtëzakonshme. Me të drejtë pra Paskali e ka quajtur njeriun: edhe mburrje edhe turp të gjithësisë. Shpeshherë ndodh që jeta e një krimineli të madh ose e një njeriu që ka arritur kulmin e demoralizimit, në një kohë të papritur të kthehet në një bukuri morale të admirueshme, para së cilës është e pamundur që njeriu të mos përulet e të mos mendohet seriozisht. Sikundër daljet e vullkaneve na zbulojnë misteret e brendësisë tokësore, kështu edhe këto ndryshime të rastit e të jashtëzakonshme të një entuziazmi fisnik, na japin të kuptojmë se në botën shpirtërore të njeriut gjenden mjaft fuqi të ndritshme, si ato të dashurisë, të mirësisë etj.; mjafton që njeriu të dijë dhe të dojë t'i nxjerrë në jetë e t'u japë fushë zhvillimi. E dimë të gjithë pothuaj përrallën e vjetër që si një pulë një herë duke gërmuar nëpër plehrat për të gjetur ushqim, nxori në shesh një gur të çmuar. Në shpirtin e njeriut mund të gjejmë, po të duam e po të kujdesemi, jo vetëm një, po shumë gurë të çmuar të një bukurie të rrallë dhe të një ngjyre të shkëlqyer. Prandaj edhe Shpëtimtari thotë: "Shikoni mos bëni për asgjë një nga këta të vegjlit" (Mattheu 18, 10).
Me anë të përpjekjes dhe të vënies në zbatim të njohurive dhe të mjeteve të reja që kemi, jemi të zotë të ndryshojmë moçalet në ferma të lulëzuara, dhe shkretëtirat, që i përvëlon dielli, në tokë të punuar. Pse pra të mos jemi të zotë që me anën e përpjekjeve të duhura të vëna në shërbim të shpirtit të të afërmit të sjellim përparime të kënaqshme dhe në fushën e përmirësimit të jetës njerëzore? Arkimedi, gjeometër dhe mekanik i madh, thoshte: "më jepni vend ku të qëndroj jashtë planetit tonë dhe unë të lëviz tokën". Dhe Ungjilli thotë: "më jepni zemër njerëzore të mbushur me dashuri për të afërmin dhe për të vërtetën dhe unë do të kthej plotësisht doket, zakonet dhe tërë jetën shoqërore".
Shumica e njerëzisë së sotshme dhe sidomos pjesa intelektuale, sa ka përparuar nga pikëpamja mendore dhe estetike, aq prapa ka mbetur nga pikëpamja morale. Dhe na çudit fakti që ne mbetemi krejt indiferentë para greminës së tmerrshme që çelet ndërmjet përparimit mendor dhe estetik të njeriut dhe të mbetjes në vende të palëvizshmërisë morale të tij. Na vjen keq dhe bëjmë buzët në gaz kur kujtojmë skolasticizmin e mesjetës; dhe ndërsa admirojmë në një anë artin e Rafaelit e të Rubenshtainit, nga ana tjetër në bindjet tona morale udhëhiqemi dhe kënaqemi prej së drejtës së më tëfortit, që përdorej në popujt e vjetër, madje tani afër, në ditët tona, kemi parë se si përfaqësuesit e kulturës kanë kërkuar të mbrojnë Ungjillin me grusht dhe me plumb. Është e pamundur që të ecë njeriu më përpara! (Thotë për ndërhyrjen e fuqive të mëdha të Evropës në Kinë).
Kur Iisu Krishti i dërgoi nxënësit që të lëçisin Ungjillin, u tha: "ja tek po ju dërgoj posi dhentë në mes të ujqërve; bëhuni pra... të butë posi pëllumbat" (Mattheu 10, 16). Në misionin apostolik të sotshëm që është tepër vetjak, delet janë zëvendësuar me mjete të koracuara dhe pëllumbat me topat e Krupit. Është vërtet karakteristike lidhja e botës së qytetëruar me këtë shtrembërim blasfemik të porosive më themelore të Krishtit. Po të spërkatë një njeri Madonën Sikstine, siç ka ngjarë në Vjenë me një ikonë të Vereshtshaginit, a po të thyejë statujën e Afërditës së Milos, e të shkatërrojë Vatikanin, ç'tërbim do të shkaktonte në botën e qytetëruar! Sa do të tronditej kjo prej një vandalizmi të tillë barbar! Ç'mallkime e ç'rrufera do të lëshoheshin kundër Irostratit të ri! Mirëpo, fyerja e paturpshme kundër drejtësisë supreme dhe dashurisë që bëhet para botës së tërë, nuk turbullon ndërgjegjen e asnjë njeriu, nuk prek sentimentin moral të askurrkujt; e shumta që bën, është një ngritje supesh. A nuk është kjo një provë e gjallë e verbimit moral të shoqërisë sonë? O, sa larg ndodhet akoma pjesa më e madhe e njerëzisë prej Mbretërisë së Perëndisë dhe ç'nevojë e madhe është për punëtorët, të cilët, të vaditur prej frymës së Krishtit, të heqin pas vetes masat e mëdha që të zgjojnë në ndërgjegjen e tyre tërë fuqinë tërheqëse të jetës pas Ungjillit!
"Dashuri, sa të jetë e mundur më shumë dashuri - kështu na thotë Ungjilli - dashuri për të afërmin dhe dashuri për të vërtetën në jetë..." Mbretëria e Perëndisë është nisur tanimë në këtë botë, po për shumicën e njerëzve ajo qëndron e fshehur prapa një perdeje të trashë të përbërë prej gënjeshtrës, prej brutalitetit dhe prej egoizmit. Dielli i dashurisë së paanshme gjer në vetëmohim, le ta shpërndajë para nesh këtë errësirë! Jeta e atyre që e quajnë veten të krishterë, le të bëhet një tregim tërheqës për idealin e lartë të drejtësisë hyjnore, le të përbëjë një himn entuziast për Mbretërinë e Perëndisë që të tërheqë kështu zemrat e rënduara të shumicës, ashtu siç tërheqin rrëfimet plot me shpirt të udhëtarëve për bukuritë madhështore të vendeve të huaja, për efektin dobiprurës të erës së pastër të malit dhe të erës së detit të pafund, të rregullit e të jetës së mirë në mërgim, rrëfime që i bindin edhe ata më të fortët të ndërmarrin udhëtime të gjata.
Një përpjekje e tillë për përgatitjen e terrenit në dobi të Ungjillit, një ndriçim i njerëzve mbi çka është Mbretëria e Perëndisë dhe një zgjim i interesimit për këtë mbretëri, janë sot më tepër të domosdoshme, sepse, bashkë me lëçitjen e ardhjes së Mbretërisë së Perëndisë ndër ne, të bërë prej Shpëtimtarit nën kushtin e pendimit, na paraqitet tani dhe një doktrinë tjetër që predikon mundësinë e arritjes së një epoke të artë në të cilën do të zotërojë një mirëkuptim e kënaqësi e përgjithshme, pasi natyrisht të bëhet një ndryshim themelor i gjendjes shoqërore në udhën legjislative, qoftë në mënyrë paqësore, qoftë me anën e forcës. Pasuesit e kësaj teorie pohojnë se po të ndryshohen ligjet që rregullojnë jetën, po të organizohet shoqëria në bazë të parimeve të reja ekonomike e politike të përpunuara nga ata, njerëzit vetvetiu do të ndryshojnë, sepse përparimi shoqëror sjell me vete dhe përmirësimin moral.
Shkurt, këta, qendrën e rëndesës e vënë në anën e jashtme e jo në atë të brendshme të njeriut. Sipas mendjes së tyre, nuk është njeriu ai, as personaliteti i tij moral që e përcaktojnë jetën; përkundrazi, kushtet e jashtme të jetës, d.m.th. të drejtat politike, varësia ekonomike etj., janë ato që formojnë këtë ose atë tip të qytetarëve. Njerëzit - thonë këta - nga natyra ndryshojnë shumë pak njëri prej tjetrit. Cilësitë dalluese të tyre, varen nga edukata e ndryshme që marrin dhe nga kushtet e jetës që bëjnë. Vërtet. Ndryshimi i tipareve me të cilat linden njerëzit, nuk është dhe aq i madh sa e kujtojmë. Ndryshimi që vihet re ndërmjet njerëzve me detyra krejt të kundërta, siç është për shembull ndryshimi ndërmjet një filozofi e një hamalli, varet më tepër nga edukata dhe nga kushtet e jetës në të cilat jetojnë, sesa nga natyra e tyre. Prandaj, nëse të gjithë njerëzit do të mund të gjendeshin në po ato kushte të jetës, nëse që në vogëli do të rronin një jetë të përbashkët, tërë njerëzia, pa përjashtim, do të bëhej e tillë, siç është tani vetëm një pakicë e zgjedhur.
Në shoqërinë e sotme, përcaktimi i të drejtave dhe i detyrave është krejt i padrejtë. Në kurriz të disave ngarkohen vetëm detyra dhe pothuaj asnjë e drejtë, kurse të tjerët kanë tërë të drejtat dhe privilegje, pa asnjë detyrim. Për disa jeta është nënë e mirë, për të tjerët njerkë e ligë.
Kjo gjendje lind në mënyrë të natyrshme pakënaqësi ndër ata që fati i ka dënuar, lind urrejtjen dhe dëshirën, që me çdo mënyrë të shijojnë edhe këta, qoftë dhe ca thërrime nga të mirat, që me shumicë i shijojnë ata që fati i ka favorizuar. Kjo dëshirë, shpeshherë realizohet me mjete kriminale dhe kështu, nga shkaku i kësaj gjendjeje të shoqërisë, shumë njerëz bëhen të ligj, sepse vetë mënyra e jetës është ajo që krijon kriminelë. Kjo e fundit s'kish për të ngjarë, nëse shoqëria s'do të ndahej, në mënyrë anormale, në përtacë të punëtorëve dhe në punëtorë të përtacëve. Le ta kenë njerëzit të siguruar gjithmonë një copë bukë, le të marrin pjesë të gjithë njësoj në punë dhe në gëzimet e jetës, dhe atëherë s'do të kemi më as vrasës, as vjedhës; urrejtja dhe pangopësia do të zhduket, barazia dhe vëllazërimi do të mbretërojnë, shekulli i artë do të vijë. Dhe këto të gjitha do të ngjajnë - thonë pasuesit e kësaj doktrine - vetëm atëherë kur do të zhduket e liga më kryesore: mosbarazi e pashembullt që ekziston ndërmjet njerëzve, pronësia private; kur s'do të ketë më industrialistë privatë dhe kapitalistë dhe kur i tërë prodhimi do të përqendrohet në duart e shoqërisë dhe të shtetit, të cilët pastaj, do të ndajnë edhe punën, edhe shpërblimin në të gjithë njerëzit njësoj. Në këtë mënyrë puna do të shtohet, sepse do të punojnë të gjithë dhe të mirat e jetës do t'i gëzojnë jo vetëm një pakicë, po të gjithë. Shoqëria vërtet do të kërkojë nga të gjithë punë, sipas zotësisë që do të ketë secili, po do t'i japë dhe secilit sipas nevojave që do të ketë.
Kjo teori është shumë e vjetër dhe si pasues ka qindra njerëz të shquar në çdo epokë dhe në çdo popull të civilizuar. Filozofi grek Platoni, kancelieri anglez Moore, kallogjeri i ditur italian Campanella dhe një grup i tërë shkrimtarësh dhe politikanë gjermanë, francezë e amerikanë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, kanë caktuar e kanë zhvilluar gjer në hollësitë më të imta planin e rilindjes së njerëzisë me një organizim të ri e rrënjësor të gjendjes sonë shoqërore. Secili nga ata ka natyrisht dhe pikëpamjet e tij private, po në vija të përgjithshme, bashkohen që të gjithë dhe pohojnë nevojën e transformimit të popullit në një ushtri të përbashkët të punës mbi të cilën i vetmi zotërues dhe administrator duhet të jetë shteti. Gjithashtu, shteti konsiderohet si rregullues dhe mbikëqyrës jo vetëm i jetës familjare po dhe i jetës private të çdo qytetari. Shteti i cakton çdo njeriu llojin e punës dhe të banesës, shteti edukon fëmijët dhe sipas pikëpamjes së tij lejon dhe martesat. Me një fjalë, individualiteti zhduket krejtësisht, shkrihet në shoqëri.
Një pamje të qartë të kësaj reforme ekonomike të shoqërisë, siç na e paraqitin tani pasuesit e saj, na jep romani i Bellamysë: "Një vështrim pas" ose "Shekulli i ardhshëm", që në kohën kur doli, shkaktoi një zhurmë të madhe. Në këtë roman tërheqës dhe të gjallë janë parashikuar në mënyrë të admirueshme jo vetëm ndërtimi i banesave sipas kushteve të reja të jetesës, por edhe ndarja e punës, në mënyrë që të gjitha punët, si të pastrat ashtu dhe të fëlliqurat, si të lehtat ashtu dhe të rëndat, të kryhen në mënyrë të njëshme, duke marrë pastaj të gjithë pjesë në tërë gëzimet e mundshme të jetës. Vetëm një gjë është harruar atje: njeriu vetë, karakteri i botës së brendshme të tij. Plani i riformimit ideal ekonomik të shoqërisë, i hartuar prej Bellamysë, mund të qëndrojë si plan korrekt vetëm me kushtin nëse pranojmë mundësinë që çdo njeri i kryen në mënyrë ideale e me ndërgjegje detyrimet që i ka ngarkuar shteti. Por po të marrim parasysh se shumica e qytetarëve, kur nuk do të ndjejë mbi vete kamzhikun e nevojës, ose atë të mbikëqyrësit, me kënaqësi do të përfitojë për të përdorur pasurinë shoqërore që të kënaqë nevojat e saj dhe se me çdo mënyrë do të përpiqet të mos punojë sipas masës së zotësisë së saj, atëherë e tërë makina e mirorganizuar dhe e komplikuar e shoqërisë, e hartuar prej Bellamysë dhe prej shokëve të tij, do të bjerë si një shtëpi prej karte, gjë e cila dhe ka ngjarë me të vërtetë jo vetëm një herë dhe e cila vërteton kritikën që i bëri këtij romani politikani dhe ekonomisti i njohur belg Lavelais: "Ëndërrimet e Bellamysë do të mbeten gjithnjë një utopi, gjersa zemra e njeriut s'do të ndryshojë rrënjësisht".
Z. G. Lewbon, autor i veprës "Psikologjia e popujve dhe e masës" thotë në një vend: "vetëm në trutë e masave injorante dhe në mendjen e ngushtë të disa fanatikëve mund të ekzistojë ideja se ndryshimet e mëdha shoqërore arrihen me anë urdhrash ministriale. I vetmi rol dobiprurës që lozin ato urdhërime është ai, që u japin formë ligjore ndryshimeve të cilat më përpara janë pranuar prej dokeve, zakoneve dhe prej opinionit publik. Dispozitat shtetërore vijnë më pas e jo më përpara se ndryshimet. Karakteri dhe gjykimet e njerëzve nuk ndryshohen me anë ligjesh. Dhe ai që beson se format e qeverisjes përcaktojnë fatin e një populli, lëkundet në ëndërrime fëmijësh. Asnjë popull s'mund të heqë dorë nga ajo që del prej botës së tij shpirtërore. Vetëm në brendësinë e tij gjendet fati i tij dhe jo në kushtet e jashtme". Me fjalë të tjera, vetëm zemra e njeriut është burim i veprimtarisë së tij morale. Tip të përsosur jete shoqërore mund të krijojnë vetëm njerëz që janë të përsosur moralisht. Në Veprat e Apostojve këndojmë: "zemra dhe shpirti i shumicës së atyre që kishin besuar, ishte një; edhe asnjë s'thoshte për ndonjë gjë nga pasjet e tij se është e tija, po të gjitha i kishin të përbashkëta... dhe asndonjë në mes tyre nuk ishte në nevojë; sepse gjithë sa kishin ara dhe shtëpi i shisnin, edhe çmimet e atyre i vinin në këmbë të apostojve; edhe i jepnin secilit sipas nevojës që kishte" (Vep. Apost. 4, 32-35). Sa larg nga kjo shoqëri e parë e krishterë, që u formua prej peshkatarësh galileas dhe fshatarësh judenj, gjenden shoqëritë tona të sotme të qytetëruara, që përfaqësojnë fjalën e fundit të dijes shoqërore! Sido që të ndryshohen format e qeverisjes, sado teori politike dhe ekonomike të reja që të dalin, lufta grabitëse për ekzistencë s'ka për ta humbur egërsinë e saj dhe njeriu s'ka për të pushuar të jetë për të afërmin e tij ujk. Kjo ka ngjarë, ngjan e do të ngjajë gjersa instinktet e errëta dhe shtazore të njeriut s'do t'u lirojnë vendin ndjenjave të larta të dashurisë së përbashkët dhe të butësisë paqeprurëse, gjersa nuk do të rindriçojë përsëri në të kora (ikona) e Perëndisë, që tani është pothuaj errësuar krejt. ''Bëhuni të përsosur siç është i përsosur Ati juaj qiellor, thotë Iisu Krishti, se atëherë do të jetë e përsosur dhe jeta juaj”.
Kështu që Ungjilli, kur zgjidh problemin se si mund të përmirësohet e ardhmja e njerëzisë, qendrën e rëndësisë së interesave njerëzore e vë në botën shpirtërore-morale të njeriut, jo në atë të jashtme, materiale.
Përpjekjet e njerëzve, të cilët dëshirojnë përmirësimin e jetës njerëzore, duhet të drejtohen posaçërisht në të shpjeguarit, në të përvetuarit dhe në të njohurit e së vërtetës për vendosjen e mbretërisë së Perëndisë si në vetveten e tyre, ashtu edhe në të afërmit. ''Kërkoni më parë mbretërinë e Perëndisë dhe drejtësinë e tij” - thotë Shpëtimtari dhe na siguron se të gjitha të tjerat do të na jepen, të gjitha do të vijnë vetiu sigurisht.
Ungjilli s'na thotë: ''Kërkoni mbretërinë e Perëndisë vetëm dhe drejtësinë e Tij”, po ''kërkoni më parë”, domethënë para ç'do gjëje tjetër. Kujdesi për këtë mbretëri, tendenca për të gjetur të vërtetën në botë, duhet të zënë vendin e parë në mendjen tonë, po kjo s'do të thotë se njeriu duhet të heqë dorë krejt nga kujdesjet e tjera për trupin dhe për jetën. Sipas doktrinës së Zotit tonë Iisu Krishtit, kujdesja për nevojat tona lëndore dhe shijimi i të mirave lëndore nuk përbëjnë një gjë imorale. Imoralitet është kur të gjitha mendimet dhe përpjekjet tona ne i vëmë nën zotërimin e interesave materiale. Ungjilli vërtet thotë që njeriu s'rron vetëm me bukë (Mattheu 4, 4), por po ai na mëson të falemi: ”bukën tonë të përditshme jepna neve sot” (Llukai 11, 3). Nevojat e jetës duhet të plotësohen, po jo të ekzagjerohen. Dhe dëshirat e tepërta të mos ndryshohen në nevoja të domosdoshme. Ushqimi, pija, banesa dhe veshja janë të domosdoshme për njeriun dhe ai që i përdor këto nuk bëhet i keq. Po ndryshe qëndron puna kur këto nevoja ekzagjerohen. E ka thënë Sokrati prej kohe, që njeriu duhet të hajë për të rrojtur, kurse njerëzit sot preferojnë me kënaqësi të rrojnë për të ngrënë.
Shumica sot, gjellën e përdor jo vetëm si mjet ushqimi, por edhe si mjet ngacmimi të oreksit. Nevojat komplikohen me një shumicë dëshirash të tjera, të cilat pastaj bëhen ves dhe i përpijnë njeriut pjesën më të madhe të përpjekjeve të tij mendore e lëndore dhe e bëjnë krejt indiferent para mungesave dhe nevojave të të afërmit. Të ngrënët e gjellëve të zgjedhura e të shtrenjta dhe të pirët e pijeve të forta e të çmuara në kohën kur të tjerët s'kanë bukë të hanë, është një gjë aq e turpshme dhe kriminale sa s'mund të tregohet; është sikur një njeri të zërë të lozë valle në kohën kur shtëpia e tjetrit digjet, ose të hajë, të pijë e të dëfrejë para një të sëmuri që jep e merr shpirt! Këto mund të thuhen dhe për veshjen, banesën e të tjera. Banesa dhe veshja, të domosdoshme natyrisht për të na mbrojtur nga influencat e ndryshme të dëmshme, ndryshohen në mjet luksi të tepruar.
Gjithashtu, i pakënaqur njeriu nga pijet e zakonshme që shuajnë etjen, gjithnjë shpik pije të reja si birrën e të tjera, të cilat natyrisht i pi jo për të shuar etjen. Nevoja u transformua kështu në shpërdorim, në një tiran të pashpirt para të cilit shpeshherë therorizohen fuqitë më të mira të shpirtit. Këto shpërdorime që përmendim dhe që janë vetëm një pjesë e vogël, kur arrijnë kulmin, e zotërojnë krejt shpirtin e njeriut, zhdukin ç'do gjë të lartë e të shenjtë dhe e bëjnë shtazë të vërtetë. Prandaj na thotë Ungjilli: "mos mejtoni pra duke thënë ç'të hamë, ç'të pimë a ç'të veshim, sepse kësisoj sendesh kërkojnë paganët" (Mattheu 6, 31-32). Vetëm paganët, domethënë njerëzit që kanë zemër kafshe dhe ndjenjë morale të pazhvilluar mund të jenë të kënaqur vetëm me përkujdesjet lëndore dhe mund të shohin në to të vetmin qëllim, i cili mund të përpijë ç'do shkëndijë fisnike jete që mund të zhvillohet akoma! Mirëpo, për bijtë e mbretërisë së Perëndisë, tërë bota e jashtme me të gjitha të mirat lëndore që ka, duhet të jetë mjet me anën e të cilit të arrihet qëllimi i vërtetë që është jashtë kufijve të kësaj bote dhe përmbi të. Natyrisht, ata s'duhet ta urrejnë këtë botë, po të ngrihen përmbi të. Tërë mendimet dhe shpresat e tyre, tërë simpatitë dhe përpjekjet e tyre duhet të kenë për pikënisje mbretërinë e Perëndisë, nxjerrjen e saj në shesh dhe forcimin e drejtësisë hyjnore në botë. Dhe sa për të mirat lëndore, qenia ose jo e tyre, s'ka ndonjë rëndësi kryesore për pasuesit e Ungjillit, pas përmbushjes së atyre nevojave të pakta e të domosdoshme të trupit.
Shkallët e mermerta të tempullit të Jerusalemit, guri i pusit të Jakovit dhe lundra e peshkatarit në liqen, janë njësoj të përshtatshme për lëçitjen e dashurisë dhe të drejtësisë në njerëzit. Lëmosha e Samaritit, pendimi i kumerqarit, devotshmëria e grave mirëprurëse dhe besa e gruas kananease nuk varen nga kualiteti dhe nga lloji i veshjes së tyre. Predikimi i Iisuit gjithnjë tingëllonte me fuqi, dhe me bukurinë e tij morale i tërhiqte të gjithë, pa u marrë parasysh nëse Ai rrinte në ndonjë tryezë të pasur dhe plot me gjellë të ndonjë fariseu, a në ndonjë dasmë modeste në Kana apo merrte pjesë në ndonjë tryezë të thjeshtë të peshkatarëve të Galilesë. Në shkretëtirat e përvëluara nga rrezet e diellit, tej Jordanit, në anëdetin e gjelbëruar të Tiberiadës, në mes të shumicës me rastin e hyrjes së Tij në Jerusalem, nën barrën e rëndë të kryqit kur po ngjitte Kalvarin, bile dhe sipër në Golgotha, kudo e gjithnjë, zemra e Shpëtimtarit ka qenë njësoj e mbushur me dashuri të pakufishme që fal çdo gjë, e prekur nga hidhërimi për ngurtësinë e zemrave njerëzore dhe nga bindja për rilindjen e tyre shpirtërore.
Kur Ungjilli na fton t'u shërbejmë qëllimeve të larta shpirtërore, dëshiron të na ngrerë përmbi nevojat lëndore të zakonshme të jetës. Nuk na mëson kurrë që t'i përbuzim këto nevoja, ose përdorimin e të mirave lëndore ta quajmë delikt. Ai që flet për bukurinë e luleve të arës, që në momentet e vështira shpirtërore të tij përiku nën hijen e cedrave dhe të ullinjve të Gjethsimanisë, që atje, nën erën e këndshme të luleve që ndriçoheshin prej hënës hirplote, të falej, ishte e pamundur të ndalonte gëzimin e urtë e të matur të bukurive të natyrës, sepse ai vetë, duke pritur me kënaqësi të pamasë nga gruaja e Vithanisë aromën e shumëçmuar prej nardi, që mund të shitej për më shumë se treqind dinarë, u tha atyre që e kritikonin gruan për këtë gjest: ''vërtet po ju them: kudo që të lëçitet ungjilli në këtë botë, do të kujtohet dhe vepra e kësaj (gruaje)" (Marku 14, 9). Jo; Ungjilli s'e largon krejt njeriun nga bota e jashtme, nga mirësitë dhe kënaqësitë e saj, as nuk e shkëput krejt prej saj, po kërkon vetëm vendosjen e parimit shpirtëror përmbi parimin material. Ai me fjalën: "mos doni botën, as ato që janë në botë", do të thotë që të mos e lidhim zemrën vetëm pas të mirave të botës. Zemra e njeriut është destinuar të bëhet altar i pastër i dashurisë dhe i drejtësisë së përjetshme. Duhet të lihet e lirë pra nga idholet e egra. Krishtërimi pohon me siguri, që në shpirtin e atij që do me gjithë zemër botën, s'ka vend dashuria për Atin Qiellor, po në asnjë vend nuk lyp që ta urrejmë botën. Iisu Krishti tha: "ai që dëshiron të më vijë pas, le të mohojë veten", letë shkundë domethënë çdo prirje dhe lidhje të dobët, le të mohojë "unin" e tij shtazor të vjetër, le të bëhet një qenie e re shpirtërore, po nuk urdhëron të heqim dorë, të largohemi krejt nga çdo gjë që na rrethon. Ja me pak fjalë si përfundon Ungjilli: çdo gjë në këtë botë u krijua për ta përdorur e për ta gëzuar njeriu, por asnjë nga sa u krijuan të mos e zotërojë.
Prandaj, ai që thotë se Krishtërimi është gjoja armik i bukurisë e i gëzimit që na rrethon, ai them, ose nuk e di fare Ungjillin, ose nuk e kupton. Shkrimtari Kotljarevski p.sh. në parathënien e veprës së tij "Dhimbja e botës" thotë: "Lajmi i ri që erdhi nga Jerusalemi, solli gëzim vetëm ndër ata që mund të heqin dorë nga tërë gëzimet ejetës. Predikonte vuajtjen dhe durimin, po njëkohësisht premtonte shpërblim në qiell; mundej ta bënte njeriun të lumtur, po jo në këtë botë. Një dritë e pashuar dhe e përjetshme shkëlqente për të krishterin në qiell, por asnjë ndriçim nuk arrinte gjer në këtë luginë të qarjes. Dhe sa më shumë ndrinte flaka e besës në zemrën e njeriut, aq më tepër shtohej dëshpërimi i tij kur shikonte këtë banesë të botës mëkatare. Le të sjellim ndër mend idealet e asketëve të shekujve të parë të Krishtërimit dhe të mesjetës; le të sjellim ndërmend rigorozitetin fetar të lëvizjeve të reformës. Gëzimi në Zotin, s'ishte gëzim për jetën". Dhe po ky shkrimtar pas nja dyfaqesh shton: "Epoka e shekujve të parë të Krishtërimit dhe epoka e lëvizjeve të reformës u bënë të shënuara me anë të zhvillimit të udhës pesimiste për sa i përket çmimit të botës. Frika për të ligën që vihej re në botë, ishte aq e madhe në njerëzit dhe vetëkuptimi i gjendjes së tyre mëkatare aq i fortë, saqë tërë gëzimi i jetës, bile dhe ai më i pafajshmi, ishte gjë pa vlerë dhe njeriu, i bindur për dobësinë dhe fajësinë e tij, e quajti ekzistencën e vet në këtë botë, jo si qëllim, po si urë kalimi për një jetë tjetër pa dhimbje, jetën qiellore. Në gji të përjetësisë janë kallur edhe kuptimi edhe bukuria e atyre momenteve të pakta tokësore".
Mirëpo një i tillë gjykim në kurriz të Krishtërimit është krejt i gabuar. Kuptimi i vërtetë e i saktë i Ungjillit na bind me siguri, se nga të gjithë sistemet filozofike e fetare që kanë dalë gjer më sot, nuk ka doktrinë tjetër që na jep një kuptim aq të pastër dhe të mbushur me gëzim për jetën dhe për botën sesa doktrina e krishterë. Nisjen dhe mbarimin e predikimit të Shpëtimtarit e përbën thirrja e të gjithë të dëshpëruarve dhe të rënduarve nga jeta që të marrin pjesë në gëzimin më të plotë. Në darkën mistike, kur Krishti u përsëriti nxënësve të tij frytet e veprimtarisë së tij misionare trevjeçare, u tha: "këto ua thashë që gëzimi im të mbetet në mes tuaj dhe gëzimi juaj të përmbushet" (Joani 5, 11).
Dhe nëse në Ungjill flitet shpesh për kryqe, për mundime e për vuajtje të tjera që i presin pasuesit e Krishtit, këto s'kanë të bëjnë me mbretërinë e Perëndisë, po janë fryt i reaksionit kundër atyre të mbretërisë së djallit. Apostoll Pavli u shkruante Korinthianëve: "Në ju mund të jenë dhe herezira, që të shfaqen ata që janë të vërejtur në mes tuaj" (I Korinthianëve 11, 19). Nuk është fjala pra për një nevojë të dëshiruar, po për një gjë të hidhur që s'mund ta mënjanojnë.
Udha për të vërtetën është e rëndë. Kalon përmes gabimesh dhe humbjesh. Grindjet është e pamundur që të mënjanohen, gjithashtu dhe pikëpamjet e kundërta. E tillë është dhe udha për mbretërinë e Perëndisë. S'mund ta kalojë njeriu pa shkelur nëpër gjemba. E liga ka fuqi të madhe në këtë botë. Pa luftë nuk prapset. Në luftë për të mirën dhe për të vërtetën ajo vë në lëvizje tërë mjetet e kundërshtimit. Pësimet, mundimet morale dhe fizike, çdo gjë që përgjithësisht mban emrin e Kryqit, janë gjëra që s'mund të evitohen. Dhe Dëshmori i madh i Golgothasë nuk i ka kaluar në heshtje këto: "në më ndoqën mua - tha - edhe juve do t'ju ndjekin". Po këto ndjekje s'duhet të na e nxijnë shpresën. Ato s'do të mundin ta shkatërrojnë punën që është nisur, as kanë për ta penguar realizimin e mbretërisë së Perëndisë. Sikundër shpërndahet errësira e natës para lindjes së Diellit, ashtu zhduket dhe e liga para shkëlqimit të së mirës. Ndonjë re e zezë prej tymi e ndonjë mullari të djegur mund ta mbulojnë për një kohë të shkurtër Diellin, po koha kalon, era shpërndan renë e tymin dhe dielli shkëlqen përsëri me tërë bukurinë e tij të përjetshme. Hipokrizia, padrejtësia dhe forca e kryqëzuan Krishtin mbi Golgotha, e kallën në varr duke e mbuluar me një gur të rëndë, vunë rreth varrit për të shikuar roje dhe, të dehur nga ligësia, festuan triumfin e tyre kundër Tij. Po dy ditë kaluan dhe triumfi u zhduk. Krishti u ngjall dhe bashkë me të, u ngjall e mira dhe drejtësia. S'ka fuqi që ta mposhtë krejt të vërtetën, s'ka pengesë që të ndalojë përgjithmonë ecjen triumfuese të dashurisë në botë. A mund të ketë pra ndonjë gjë më të ndritshme e më të gëzuar se besa në triumfin e plotë të së vërtetës, të dashurisë dhe të së mirës? Njerëzit që janë pushtuar prej kësaj bese, vdekjen e këqyrin me buzëqeshje, në zjarr ecin me zemër të gëzuar dhe para xhelatëve thonë: "më mirë të vuajmë me të drejtët, se të gëzohemi me të pabesët". Në këtë besë të triumfit të idesë së përjetshme gjejnë shpërblimin për shtypjet dhe mundimet që pësojnë.
Le të hedhim një vështrim nëpër katakombet e vjetra të krishtera; atje prehen lipsanet e mijëra dëshmorëve, që vdiqën me mundime, që u copëtuan prej bishave, që u dogjën në zjarr etj., dhe nga pikturat që janë nëpër varre, s'duket asnjë shenjë që të provojë se të parafjeturit kanë shfaqur dhimbje ose kanë patur frikë nga vdekja. Pëllumba të hijshëm, barinj të mirë, shqerra të pafajshme, lule, hardhi etj. ja ç'janë pikturuar nëpër ato vende të shenjta! Gjithashtu dhe këtu nëpër kubetë e varreve të dëshmorëve, psherëtimat individuale të tyre janë ndryshuar në një himn të dashurisë triumfuese. Agimi i lindur i ditës Ungjillore i bën të krishterët të harrojnë të gjitha dhimbjet dhe fatkeqësitë. Ata dinë që mbretëria e Perëndisë arrihet me vështirësi dhe pas sakrificash të mëdha dhe se vetëm ata që vënë forcë të madhe mund ta fitojnë; dhe prandaj këta njerëz s'patën frikë as nga luftimet, as nga vuajtjet. Çdo çurkë djersë, përbën një hap përpara drejt mbretërisë së Perëndisë duke qenë njëkohësisht dhe shpërblimi më i mirë për mundimet e tyre. Sikundër një artist i shquar, kur sheh që balta të cilën ka në dorë merr formën e duhur, që statuja personifikon idenë e inspiruar, ndjen kënaqësi e entuziazëm të papërshkruar, gjithashtu dhe punëtori i Ungjillit që rron sipas rregullave dhe udhëzimeve që na dha Shpëtimtari, gjen në të një burim të pashterueshëm gëzimi e kënaqësie. Sa i dobët dhe sa i parëndësishëm paraqitet gëzimi i botës së vjetër që kurorëzohej prej lulesh dhe rrethohej prej grash të Bakut me kupa vere nëpër duar, në krahasim me gëzimet e të krishterëve! Dhe sa do të shtohej ky gëzimi jetës së krishterë, e me ç'valë të forta do ta pushtonte ky botën, po të zinte vend në zemrat e të gjithëve Mbretëria e Perëndisë me tërë fuqinë e saj!
Në anët e polit verior dielli duket vetëm për disa javë në vit dhe megjithëkëtë mjafton që rrezet e tij t'i japin tokës jetë të re. Fushat e Siberisë së Veriut mbulohen atëherë prej pemësh të ndryshme që me farat e tyre ushqehen mijëra shpendë dhe kullosin shumë drerë. Nëse dielli do të mbetej atje dhe për një kohë më të gjatë, ato vende do të pajiseshin me një jetë vegjeta1e që s'mund të tregohet, dhe do të ndërtoheshin atje fshatra e qytete me toka të pasura e kullota të mëdha.
Kështu është dhe me jetën tonë. Nëse e vërteta dhe dashuria e Krishtit s'do të vinin ndër ne si disa vizitorë të përkohshëm dhe nuk do ta ndriçonin jetën vetëm herë pas here, po do të bëheshin parime themelore, fuqi lëvizëse të vazhdueshme, atëherë dielli i gëzimit më të ndritshëm do të shkëlqente pa perënduar më kurrë përmbi botën, atëherë zemra e njeriut do të bëhej fron i mbretërisë së Perëndisë! Ardhtë o Zot Mbretëria jote ndër ne!
Këto që u thanë më sipër i vërteton dhe kuptimi i gabuar e i errët që është formuar për "mbretërinë e Perëndisë". Këtë term e njeh çdo i krishterë që në vogëli. Bile para se të fillojmë të këndojmë, kemi mësuar prej më të mëdhenjve tanë të themi gjithnjë në lutjen e Zotit fjalët "ardhtë mbretëria jote"! Kur rritemi pastaj, e dëgjojmë gjithnjë në Kishë, e këndojmë në shtëpi, na e mësojnë në shkollë. Në Ungjill, për asgjë tjetër nuk flitet më shpesh, më gjer e gjatë e më qartë, se për mbretërinë e Perëndisë.
Mbretëria e Perëndisë! Kjo është ideja themelore e doktrinës së Iisu Krishtit, ide, e cila në çdo faqe të re të ungjillit, zmadhohet, forcohet e sqarohet. Në historinë ungjillore, s'gjendet fjalë a veprim i Shpëtimtarit, që të mos ketë të bëjë me mbretërinë e Perëndisë. Nëse Iisu Krishti predikon, e bën që të lëçitë këtë Mbretëri dhe të sqarojë kuptimin e saj. Kur mëson popullin në mal, ligjet e kësaj mbretërie i njofton. Kur i flet atij me paravolira anës liqenit, i jep të kuptojë në mënyrë metaforike misteret e kësaj mbretërie, burimin e saj, zhvillimin, luftën dhe triumfin në të ardhmen. Kur falet, ose na mëson të falemi, për ardhjen e kësaj falet. Me zgjedhjen e apostojve, Krishti deshi të përjetësojë këtë mbretëri që themeloi dhe t'i sigurojë përhapjen në të katër anët e botës. Kur shpërfytyrohet para disave nga nxënësit, e bën këtë, që t'u tregojë se si mund të bëhet natyra njerëzore në këtë mbretëri. Me ngjalljen e tij më në fund na bind, që tërë fuqitë e skëterrës, tërë ligësia satanike e të fortëve dhe urrejtja e farisejve, s'mund ta shkatërrojnë këtë. Me një fjalë, në kuptimin e Mbretërisë së Perëndisë përfshihet tërë doktrina e Krishtit Shpëtimtar, tërë ekonomia e tij; kjo mbretëri përbën lavdinë e tij, kuptimin e vërtetë të ardhjes së tij në botë, mendjen e tij hyjnore.
Këtej del se, që të jetë një njeri i krishterë, ose të paktën ta quajë vetën të zot të japë gjykime mbi Ungjillin dhe të mos dijë saktësisht çka është mbretëria e Perëndisë, për një njeri me arsye, kjo është gjë e pamundur. Është njësoj sikur një njeri ta quajë veten njohës të filozofisë, pa patur ide mbi Platonin, Aristotelin, Kantin dhe Hegelin. Mirëpo, megjithëkëtë, shumica e atyre që e dëgjojnë me shpresë Ungjillin, dhe sidomos e atyre që e kritikojnë, kanë një kuptim shumë të errët e të gabuar mbi mbretërinë e Perëndisë.
Ca, me mbretërinë e Perëndisë që përmendet në Ungjill, kuptojnë sidomos jetën e lumtur të njerëzve të drejtë pas vdekjes; domethënë e përziejnë këtë me mbretërinë e Qiejve në kuptimin popullor të zakonshëm dhe, në bazë të këtij kuptimi pastaj, e akuzojnë Krishtërimin se gjoja përbuz të mirat e kësaj bote, shtyp dhe mbyt nevojat natyrale të trupit dhe përpiqet të zhveshë jetën nga ngjyrat e ndritshme dhe të kënaqshme të saj. "Ungjilli - thonë këta - ia drejton shikimin besnikut vetëm drejt qiellit dhe harron që njeriu u krijua nga balta dhe se me anë të trupit të tij është i lidhur me lëndën. Edhe shpendët bile që i përmend Ungjilli, ndërtojnë foletë e tyre dhe kujdesen për zogjtë e tyre. Si pra ne, që kemi më shumë nevoja se shpendët, do të jetë e mundur të qëndrojmë indiferentë para nevojave të përditshme të trupit? Duke bërë ne një gjë të tillë, a nuk veprojmë kundër natyrës, a nuk kërkojmë sende që s'mund të bëhen? Ne na ngroh dielli i ndritshëm, na kënaq e na përkëdhel era e luleve dhe bukuria e tokës, na robëron kënga e bilbilave! Ky gëzim pra, që aq bukur është derdhur në natyrë, shijimi i të mirave të botës që janë shpërndarë rreth nesh, përbëjnë një gjë kriminale? Ahere pse të jenë krijuar këto dhe pse trupi ynë të jetë pajisur me prirje dhe instinkte tëposaçme? "
Si përgjigje në këtë varg të gjatë të pyetjeve dhe të argumenteve, mjafton të theksojmë vetëm këtë: që tërë këto silogjizma shpenzohen kot, sepse s'kanë asnjë lidhje me Ungjillin.
Së pari Ungjilli bën dallim ndërmjet kuptimit të jetës së ardhme, të mbretërisë së qiejve, dhe atij të Mbretërisë së Perëndisë. Në fjalimin e tij për fatin e të drejtëve tej varrit, Iisui thotë: "Atëherë mbreti do t'u thotë atyre të së djathtës së tij: ejani të bekuarit e tim eti, trashëgoni mbretërinë që është bërë gati për ju qëkurse është ngritur bota" (Mattheu 25, 34). Dhe kur deshi që t'i ngushëllonte nxënësit për ndarjen e tij, u tha në kohën e darkës mistike: "le të mos dridhet zemra juaj... në shtëpinë e tim eti ka shumë të ndënjura; edhe në mos ishin, do t'u thosha juve: vete t'ju bëj gati vend" (Joani 14, 1-4).
Në të dy këto raste pra duket qartazi se mbretëria qiellore në kuptimin popullor të zakonshëm është një diçka tanimë e përgatitur, është një punë e mbaruar. Ndërsa mbretëria e Perëndisë, për të cilën bëhet fjalë në paravoli dhe në lutjen e Zotit dhe ku tregohet qëllimi përfundimtar i tërë veprimtarisë njerëzore, s'është kryer ende plotësisht, por është punë që i përket së ardhmes, më shumë ose më pak të largët. E themeluar në botë prej Zotit tonë Iisu Krisht kjo mbretëri, ka nevojë për një zhvillim të mëvonshëm: ajo do të vijë! Ne lutemi: "Ardhtë mbretëria jote"! Nuk themi: "u krijoftë ose u lindtë mbretëria jote", se është vënë tashmë themeli i saj, po s'ka hyrë në të ende tërë njerëzia, në fushën e saj të gjerë s'na ka përfshirë ende të gjithëve. Qielli ende nuk e shenjtëroi tërë tokën. Perëndia ende s'ka gjetur vend plotësisht në zemrën e njeriut. Kjo mbretëri do të vijë atëherë, kur tërë kuptimi ynë për botën do të përshkohet prej frymës së Ungjillit, kur jeta jonë e tërë do të jetë ashtu siç e lyp e vërteta hyjnore, kur ndjenjat tona do të frymëzohen prej dashurisë së kulluar të Krishtit. Edhe ka për të ardhur kjo për ata që vuajnë nga kjo gjendje e ndyrë dhe e ulët, që presin agimin e së vërtetës dhe të së mirës, që kanë uri dhe etje për drejtësi dhe që dëshirojnë të shohin njëherë e përgjithmonë zhdukjen e së ligës. Kur kjo frymë Ungjillore do të pushtojë tërë shoqërinë, tërë popullin dhe tërë njerëzinë, mbretëria e Perëndisë do të vijë për gjithsecilin nga këta dhe për botën e tërë; po nëse vetëm disa individë kanë për t'u përshkuar, atëherë kjo, vetëm për këta do të vijë. Sa për ata pastaj, që janë të lumtur dhe të kënaqur me errësirën që zotëron në botë, me padrejtësitë dhe me shtypjet që bëhen në kurriz të klasës së ulët, sa për ata, them, të cilët përmbi çdo send tjetër vënë egoizmin e tyre personal dhe pasionet, dhe që çdo send që ka të bëjë me qiellin e quajnë të rrezikshëm dhe të errët, për këta të gjithë mbretëria e Perëndisë është diçka që s'mund të arrihet e që s'mund të realizohet.
Kjo mbretëri përbëhet prej organizmit të realizuar në histori të personaliteteve, të fuqive dhe të fenomeneve, ndër të cilët mbretëron Perëndia dhe zotëron në mënyrë të plotë vullneti i tij i shenjtë dhe i urtë, ose që ta themi me fjalë më të thjeshta, me fjalën "mbretëri e Perëndisë" nënkuptohet jeta e drejtë dhe e moralshme në mënyrë të përsosur e njeriut në këtë botë, jetë e cila bazohet në themelin e Zotit tonë Iisu Krisht dhe zhvillohet sipas parimeve të tij ungjillore. Ngadhënjimi i kësaj mbretërie qëndron në triumfin e plotë të së mirës kundër së ligës në zemrat e njerëzve.
Kur Zoti ynë nisi të lëçitë doktrinën e tij dhe hodhi një vështrim në jetën që bënte bota atëherë, e formuloi kështu përshtypjen e vet për vlerën morale të saj: ”tërë bota është prishur”. E liga në formën e shtypjes që zotëronte kudo, të padrejtësisë në kurriz të të dobëtit, të jetës së shthurur të pasanikëve, të jetës shtazore të masave të mëdha, të horllëqeve të pafrenuara, të egoizmit dhe të veseve të ulëta, ishte gjë e përgjithshme, ishte ligj që drejtonte botën. Puna kryesore pra e Shpëtimtarit ishte luftimi i kësaj mbretërie të së ligës, mposhtja e saj e plotë dhe krijimi në vend të saj i Mbretërisë së Perëndisë. Me ketë nisi përmbushja e premtimit të parë që u dha Perëndia njerëzve: ”fara e gruas do të shtypë kryet e gjarprit” (Të Bërët 3, 15).
”]u, njerëz, që vuani nën shtypjen e padrejtësisë e të paligjësisë - pothuaj kështu i fliste Iisu Krishti botës - duhet të dini që jeta të cilën bëni, s'mund t'u japë lumturinë e kërkuar dhe të mundshme. Nga e liga del vetëm e ligë, kurse lumturia e vërtetë, mirësia e lartë buron vetëm prej dashurisë e mirësisë. Në doni ta fitoni këtë të mirë, në e ndjeni veten të shtypur nga barra e rëndë e së ligës që mbretëron në botë, ejani pranë meje, merrni mësime nga unë. Fjalët e mia kanë për të qenë ballsam shërimtar për zemrat tuaja të munduara e të sëmura. Unë do t'u tregoj udhën që ju sjell qetësinë shpirtërore. Zbatoni mësimet e mia, ecni pas udhës që kam çelur unë, merrni zgjedhën time dhe kini për të parë se zgjedha ime s'është e rëndë, barra ime është e lehtë. Që kur erdha në botë për të zëvendësuar natën e gjatë dhe mbytëse, zbardhëlloi agimi i një dite të ndritshme dhe të qetë. Gjer tani në mes të kësaj paligjësie të përgjithshme, vetëm në zemrat e disa të zgjedhurve fshihej si një shkëndi shpresa e madhe për një të ardhme më të mirë. Po tani, mbretëria e Perëndisë erdhi. Ajo është afër, është këtu, pranë nesh, lipset vetëm të na pushtojë zemrën, të bëhet burim i veprimtarisë sonë dhe parim udhëheqës i jetës sonë. Pastroni pra zemrat tuaja dhe përgatitni atje një vend për Perëndinë, i jepni liri vetes suaj të kërkojë të vërtetën e të mirën, hiqni dorë nga gënjeshtra që ju ka pushtuar, nga egoizmi dhe nga shtypja, edhe pendohuni...”
Pendohuni!... Kjo ka qenë e para fjalë me të cilën Ungjilli iu drejtua botës. Që të rindërtohet jeta, që të vendoset mbretëria e Perëndisë ndër ne, si kusht i parë kërkohet pendimi. ”Po të mos pendoheni, s'do të hyni në mbretërinë e Perëndisë”, thoshte Predikuesi i jetës së re. Dhe me fjalën pendim duhet të nënkuptohet ndryshimi rrënjësor i gjykimit tonë, i idealeve tona, bile dhe të atyre më themelore. Kështu që, kur Krishti kërkon nga ne të pendohemi për të marrë pjesë në mbretërinë e Perëndisë, është sikur na thotë: në tokë është e mundur, bile e domosdoshme një jetë tjetër, krejt e ndryshme nga ajo që bëjnë njerëzit sot dhe nën shtypjen e së cilës rënkon shumica. Forca, padrejtësia, egoizmi dhe përmbi të gjitha sundimi i instinkteve të ulëta e shtazore, nuk janë fuqi që njeriu s'mund t'i shtypë. Pranë tyre gjenden në natyrën e njeriut, ndonëse të fshehura e të pavëna re, ndjenja të larta, fisnike e të shenjta, ndjenjat e vëllazërimit, të dashurisë, të etjes për të vërtetën dhe përgjithësisht për përsosmërinë morale. Nëse këto ndjenja s'mbyten, por u lihet fushë zhvillimi e thellimi në shpirtin tonë, atëherë një shkëlqim i madh e i mahnitshëm do të na e ndritë jetën. Jeta do të ndryshohet krejt dhe fuqia e së ligës do të zëvendësohet prej bukurisë së dashurisë.
Kjo mbretëri e Perëndisë mund të vendoset ndërmjet njerëzve në çdo moment, po jo në njerëz si ata që janë sot. Duhet që këta më parë të ndryshojnë mendjen, tërë pikëpamjet e tyre mbi jetën të marrin vlerën e duhur, dhe si të kuptojnë kotësinë dhe shkallën e ulët të atyre pikëpamjeve, t'i shtrohen burimit të ri të jetës, frymës së dashurisë ungjillore, mirësisë paqeprurëse të Krishtit, me një etje të pakufishme për të vërtetën. Jeta e së ardhmes, ashtu siç e caktoi Iisu Krishti, lyp si kusht të parë detyrën që njerëzit të realizojnë në veten e tyre formën ungjillore të njeriut të vërtetë, të mësojmë ta rregullojmë jetën sipas shembullit që na dha vetë Iisu Krishti. Ungjilli nxori në shesh, bile në mënyrë të posaçme, një ide, e cila mjerisht as sot nuk është kuptuar si duhet, domethënë idenë që sikundër baltëpunuesi me artin e tij, me përpjekjen dhe vëmendjen e duhur, u jep enëve këtë ose atë formë, kështu edhe njeriu, me anë të fuqive ose të cilësive të tij, me anë të natyrës së tij të posaçme, formon karakterin që i jep drejtimin e duhur jetës së tij. Kjo s'mund të ndryshohet, po të mos ndryshohen e të marrin tjetër drejtim cilësitë themelore, vetë natyra e njeriut. Asnjë ndikim tjetër së jashtmi, asnjë bindje ndaj ndonjë autoriteti më të lartë nuk mund të sjellë ndonjë ndryshim të plotë e të përhershëm të jetës. Që të ndryshohet kjo rrënjësisht e të kthehet drejt mbretërisë së Perëndisë, është nevoja të sqarohet e të kuptohet mirë ideali moral i Ungjillit, të lindet ndër ne një urrejtje e fortë për jetën tonë të mëparshme që ishte vënë në shërbim të prirjeve shtazore të natyrës sonë, si edhe një etje për kënaqjen e kërkesave të larta të mendjes.
Një sqarim karakteristik të kësaj ideje e gjejmë në bashkëfjalimin që pati një herë Iisui me Nikodhimin. Ky i fundit ishte një nga parësia e çifutëve dhe duke ardhur njëherë te Iisui natën, i tha: "dimë që je një mësues i dërguar nga Perëndia, sepse asnjë tjetër s'mund t'i bëjë shenjat që bën Ti, nëse Perëndia nuk do të jetë me Ty". Dhe Iisui iu përgjigj duke thënë: "Me të vërtetë, me të vërtetë po të them; po të mos lindet një njeri së larti, nuk do të mund të shohë mbretërinë e Perëndisë"! (Joani 3, 1-3). Po t'i studiojmë me vëmendje këto fjalë dhe të krahasojmë përmbajtjen e fjalëve të Nikodhimit me fjalët e Iisu Krishtit, kemi për të parë se ky nuk i përgjigjet
Nikodhimit, s'e zhvillon më tej mendimin e këtij vizituesi të natës, po menjëherë e ndërpret dhe i jep një tjetër drejtim bisedimit. Nikodhimi i thoshte: ''ndonëse shokët e mi, farise, të urrejnë dhe e shikojnë me sy të keq doktrinën që i mëson popullit, unë s'mund të mos të të njoh si mësues hyjnor e të mos përulem para Teje. Mrekullitë e tua më bindin se je i dërguar i Zotit. Jam nxënësi yt dhe kam ardhur të ta them këtë”. ''Nëse mendon kështu - e ndërpret Iisui - unë s'mund të të njoh për nxënës. Ke parë mrekullitë dhe ke mbetur i mahnitur. Po je thelluar në fjalët e mia. I ke vënë veshin me kujdes dhe me thyerje zemre thirrjes për të hyrë në mbretërinë e Perëndisë? Të është gëzuar shpirti prej entuziazmit para ikonës së ndritshme të dashurisë, të së vërtetës dhe të së mirës, që janë duke u derdhur prej meje në tokë? Të ka pushtuar atëherë dëshira të heqësh dorë nga të gjitha, të mohosh gjërat më të dashura për ty, bile dhe vetë lidhjet e gjakut, për të parë të paktën të realizuara fjalët e mia në këtë botë? Është e gjallë tek ti tani ndjenja e shkëputjes së plotë nga jeta e kaluar që meriton urrejtje dhe e dëshirës për t'u hedhur përgjithmonë në duart e jetës së re? Unë s'kam ardhur që të hutoj mendjen e njerëzve me anën e mrekullive, po që, me anën e mësimeve të mia, të shembullit dhe të jetës përgjithësisht, të tërheq zemrat e tyre në mbretërinë e Perëndisë! Misioni im është t'i zgjoj njeriut vullnetin e mirë, që tani ia ka kapur gjumi dhe tërë sistemin e jetës së tij individuale e shoqërore t'ia vë nën vullnetin e tërëshenjtë të Atit qiellor! Jo ai që më thotë: Zot, Zot, do të hyjë në mbretërinë e Perëndisë, por ai që bën dëshirën e tim eti që është në qiejt! I ke kuptuar të gjitha këto? Ai që dëshiron të më pasojë, duhet të heqë dorë nga çdo gjë e dobët, e turpshme dhe e keqe, të bëhet i vdekur për mëkatin dhe kështu i pastruar, i stolisur me një frymë të lartë, të hyjë në jetën e re. Vërtet, vërtet po të them, po të mos lindet njeriu së larti, s'mund tëshikojë mbretërinëe Perëndisë!”
Jeta zakonisht është ashtu, siç e bëjnë njerëzit. Karakteri i saj përcaktohet nga cilësitë e natyrës spirituale të njeriut. Nëse njerëzia do që jeta të ndryshojë për të mirë, që në botë të rritet shuma dhe rrethi i mirësisë dhe i drejtësisë, ajo duhet të rilindet shpirtërisht, të ngrejë veten e saj, të shtojë sa të jetë e mundur më tepër fuqitë e saj për të vërtetën dhe dashurinë.
Prandaj Iisu Krishti në predikimin e tij që bëri në mal theksonte më tepër se, për ata që përgatiten për mbretërinë e Perëndisë, është i domosdoshëm lartësimi i detyrave morale. ”Keni dëgjuar - thoshte Iisui - se u është thënë të vjetërve: të mos vrasësh, të mos i marrësh jetën njeriu; po unë ju them që as të mos e zemërosh të afërmin më kot, as të mos e prekësh atë me fjalë, as të mos i cënosh atij vlerën që ka si njeri. Kini dëgjuar se u është thënë të vjetërve: qëndroni të pastër, mos e bëni trupin tuaj, i cili është destinuar të jetë enë efrymës së Perëndisë, vegël të instinkteve të dobëta të mishit; po unë ju them kështu: ruajuni bile edhe nga mendimet e dobëta dhe largoni shikimin tuaj nga çdo gjë që mund të ndyjë pastërtinë e mendjes suaj. Keni dëgjuar se u është thënë të vjetërve: kryeje premtimin që ke dhënë përpara Zotit dhe dridhu kur të vjen ndërmend të shkelë benë. Unë ju them kështu: çdo fjalë e juaja duhet të jetë e shenjtë dhe të vërtetën ta thoni gjithnjë, bile edhe pa be. Kur është për po, të thoni po, kur është për jo, të thoni jo!
Keni dëgjuar se u është thënë të vjetërve sy për sy e dhëmbë për dhëmbë, domethënë kur do të marrësh hak nga tjetri, ta marrësh në masën që ta ka bërë; mos i shpago plagën me vdekje dhe fyerjen me 77 fyerje, ose plagën ia shpago me plagë dhe goditjen me goditje. Mirëpo unë ju them: mos ia shpaguani kurrë tjetrit të ligën me të ligë. Në të goditë në faqe, mos e godit dhe ti, po pa u nxehur, as pa u hidhëruar, mbaje veten para tij. Hakmarrja, të ligën e bën edhe më të madhe, derdh vaj në zjarr dhe ndez flakën e armiqësisë, kurse butësia dhe gjakftohtësia e çarmatosin urrejtjen, e zbutin zemërimin dhe e detyrojnë furinë të ulet.”
”Keni dëgjuar që është thënë: të duash të afërmin tënd dhe të urresh armikun tënd. Por unë ju them: t'i doni tëgjithë njerëzit pa përjashtim dhe të urreni vetëm veprat e tyre të liga. Ndiqni ligësinë, zhdukni gënjeshtrën, urreni forcën dhe farisaizmin dhe kini mëshirë për ata që janë robër të këtyre. Hakmarrësit janë më të mjerë se fajtor, mbretërinë e Perëndisë s'mund ta kuptojnë, zemra e tyre është e ngurosur, mendja e tyre është e trazuar, nuk dinë se ç'bëjnë. Faluni për ata dhe bëjuni mirë atyre që ju urrejnë! Sillni ndërmend gjithnjë, që në jetë, si në ndonjë vend thesari, nuk kalon pa lënë gjurmë asnjë vepër njerëzore, asnjë fjalë, asnjë ide, asnjë lëvizje e jetës. Të gjitha lënë në një mënyrë ose në tjetrën gjurmë qoftë për të mirë a për të ligë, të gjitha ushtrojnë një influencë mbi karakterin e përgjithshëm të jetës që na rrethon. Tregohuni pra besnikë, si në gjërat e mëdha, ashtu dhe në ato të voglat, kundrejt parimeve morale. Gjithnjë e në çdo vend, kërkoni më parë mbretërinë e Perëndisë dhe drejtësinë e tij!”.
Ky pra është me pak fjalë ligji, që Iisui i rekomandon botës. Në se ky ligj s'do të bëhet për njeriun trup e gjak, nëse nuk do t'ia ndryshojë natyrën shpirtërore, nëse nuk do të bëhet fuqi jete për të, burim freskues nga të vaditet brendësia e tij, për një njeri të këtillë kurrë s'ka për të ardhur mbretëria e Perëndisë. Për këtë mbretëri, më i mirë është një kumerqar i penduar ose një mëkatare që me lotët e saj lan këmbët e lisuit, se nëntëdhjetë e nëntë fodulle, që kujtojnë se kanë prekur kulmin e virtytit. Ndër këta, ujët e jetës është ndalur, ka vdekur, është mbushur me baltë. Po te kumerqari dhe te gruaja mëkatare, burimi i jetës së përjetshme, i zënë prej barrës së madhe të veseve të dobëta dhe të prirjeve të këqija, si u prek prej dorës së Shpëtimtarit, e rifitoi lirinë, nisi menjëherë të rrjedhë si një lumë i madh, duke larë ndyrësinë shpirtërore, të grumbulluar prej vjetësh dhe, në valët e tij të kulluara si kristali, u ripasqyrua tërë bukuria dhe shkëlqimi i jetës sipas Ungjillit, e cila sa më tepër ecën përpara, aq më shumë ujët e saj vadit zemrat e atyre që pak më parë kanë qenë: i pari një keqbërës dhe e dyta një mëkatare.
Ungjilli nuk flet dhe aq shumë për ato çështje që s'kanë të bëjnë drejtpërsëdrejti me veprën e Iisuit. Por edhe ato radhët e pakta që gjejmë në të për pendimin e kumerqarit ose për ndjesën e gruas mëkatare, janë të mjafta për të na dhënë të kuptojmë rilindjen shpirtërore të plotë që u krye në ta.
Le të sjellim ndërmend paravolinë e kumerqarit dhe të fariseut. Dy njerëz, një farise e një kumerqar, hyjnë në sinagogji që të falen. Fariseu është njeri i respektuar, viziton rregullisht shtëpinë e Zotit, di çdo gjë që është në të dhe njihet nga të gjithë. Me ballin lart, me ecje madhështore, kalon përmes popullit që po falej dhe që me respekt po i çelte udhë dhe vete e qëndron në vendin e parë që ishte pak më i lartë se të tjerët. Punët e tij janë aq të dukshme, sa edhe ai vetë tani; në të gjitha ishte i pari, jo vetëm në Kishë, në agjërime, po edhe në mirëbërjet. Dhe duke e kuptuar këtë ai, me një lloj sadisfaksioni dhe kënaqësie, thotë: "të falemnderit o Zot, që s'jam si të tjerët, ose si ai kumerqari që qëndron afër derës”...
Qëllimi u arrit; ideali lakuriq fetar dhe moral u realizua; të ecë më tej Fariseu s'është e mundur. Qëndron pra me kryelartësi në këtë palëvizshmëri që të admirojë vetveten. Dhe ai që tha për veten: ”Unë jam jeta”, në personin e Fariseut s'ka gjetur jetë. Fariseu nuk ishte lindur për mbretërinë e Perëndisë.
Krejt ndryshe qëndron puna me kumerqarin. Jeta e tij e tërë ishte plot me mëkate. Të gjithë e përbuzin, por edhe ai vetë s'e çmon dhe aq shumë vetveten. Kushedi se ç'erë e solli dhe atë një ditë në tempull. Kish shumë kohë që s'e kish parë me sy. Çdo gjë i dukej atje brenda si e huaj, si e panjohur. Duke hedhur një vështrim në kubetë dhe në muret e tempullit, s'guxoi të shkojë përpara, po qëndroi me frikë afër derës. Dhe një shumicë kujtimesh i kërcyen atëherë në mendje të ngratit. Iu kujtua si, kur ishte i vogël, vinte gjithnjë për ditë të kremte bashkë me prindërit e tij në Kishë! Si e ëma e kish mësuar këtu për herë të parë qysh të vinte duart për lutje! Asaj i pëlqente ahere të këndojë së bashku me të tjerët këngët e vajtimit të Izraelit dhe psalmet e bukura të Davidit. Me ç'pastërti tingëllonte zëri i tij fëminor dhe ç'kthjelltësi shpirtërore e ç'dashuri entuziaste për Perëndinë pasqyrohej në çdo të tillë tingëllim! Me ç'thyerje zemre i vinte re fjalët e zjarrta nga shkrimet e profetëve të vjetër, si revoltohej bashkë me ta për paligjësitë e atyre që s'kishin besë te Zoti dhe ç'dëshirë kishte për t'i shërbyer edhe ai Perëndisë me frymën e fuqinë e Iliut, të Isaiut dhe të Jeremiut! Ç'u bënë të gjitha këto! Një për një i kalojnë para kujtesës vitet dhe, sa më tepër ecën koha, aq më shumë i erret shpirti. U harruan: edhe fjalët e ëmbla të së ëmës, edhe faljet në kishë, u harruan: edhe ndërgjegja edhe ëndërrimet e fëmijërisë. Si ca fletë të thata, të sjella andej e këtej prej erës, i binin para këmbëve pamjet e së kaluarës duke i rënduar kujtesën si ndonjë gur i madh. Uli atëherë kryet në kraharor. Zemra e tij e ngurosur u prek. Solli ndërmend fuqitë e humbura kot së koti; i erdhi keq për kohën e rinisë që e kaloi pa ndonjë dobi. Sytë iu mbushën me lot, që, si çurka margaritari po i binin nëpër faqet. Edhe sikundër shiu në kohë thatësire zbut tokën, kështu edhe lotët zbutin shpirtin e torturuar të kumerqarit. I zbutin ligësinë dhe urrejtjen për të tjerët, dhe i pastruan shpirtin nga çdo ndyrësi. Zemra e tij plot mëkate u ripërtëri, u lind edhe njëherë! Kumerqari hyri mëkatar i madh në Kishë dhe doli nga ajo bir i Mbretërisë së Perëndisë. ”Me të vërtetë, me të vërtetë po ju them - thotë Ungjilli - po të mos ndreqeni e po të mos pendoheni, si kumerqari, nuk do të hyni në Mbretërinë e Perëndisë”.
Ardhja e Mbretërisë së Perëndisë pra, dhe përmirësimi i jetës njerëzore, mund të kryhen vetëm pas një rilindjeje shpirtërore të njerëzve. Po të mos përshkohet secili prej frymës së Krishtit, është e pamundur rilindja e shoqërisë dhe s'mund të përfytyrohet asnjë përparim i vërtetë në lëmin shoqëror. "Mbretëria e Perëndisë, thoshte themeluesi i saj, është si brumi, që e mori gruaja dhe e vuri në tri masa miell gjersa u mbrujt i tëri" (Mattheu 13, 33). Dhe me një rast tjetër: "Kur do të vijë kjo Mbretëri, nuk ka për të ardhur me të dukur, as kanë për të thënë ja këtu është ose ja atje, sepse Mbretëria e Perëndisë ja tek është në mes tuaj" (Llukai 17, 21). Kështu pra, historia e Mbretërisë së Perëndisë është pikërisht histori e shpirtit njerëzor. Mbin në gji të zëmrës njerëzore dhe në brendësinë e saj duhet të hedhë rrënjët e para. Kushtet e jashtme të jetës në këtë mbretëri lozin rol të dytë. Përparimi i farës së mbirë dhe zhvillimi i saj varen sidomos nga cilësitë e brendshme të njeriut. Është e domosdoshme një përgatitje morale si armë shpirtërore. "Asnjë s'mund të vijë tek unë, thoshte Iisu Krishti, në mos e sjelltë Ati që më ka dërguar" (Joani 6, 44), po të mos gjendet domethënë tek ai vetë, qoftë edhe një tërheqje e vogël për Atin. Që këtej shpjegohet pse p.sh. disa njerëz, ndonëse u janë dhënë tërë kushtet e favorshme të jashtme për të pranuar të vërtetën, s'e pranojnë, ndërsa të tjerë përkundrazi, ndonëse nuk i kanë këto kushte, janë dhënë të tërë pas saj. Paravolia e mbjellësit është një shembull i bukur. Mbjellësi me lëvizjen e lirë të dorës shpërndan farën në arë; fara është e tërë e mirë, po rezultati është i ndryshëm. Në udhën e shkelur, fara s'mundi të hyjë në tokë dhe kështu u shkel. Në gurishte, u tha. Nëpër drizat, u mbyt. Vetëm ajo që ra në tokë të mirë, dha prodhim të shumtë. Shkaku i këtij ndryshimi në rezultatet e farës, nuk qëndron te fara, po te toka. Kështu është edhe me Mbretërinë e Perëndisë, me farën e saj. Ndërsa ajo është hedhur në botë, s'ka për t'u tharë më. Ne s'mund ta vëmë re dhe aq zhvillimin e saj, sepse për ne - robër të momentit - një vepër që kryhet gjatë shekujve, na duket sikur qëndron në vend; mirëpo fara rritet. "Kështu është Mbretëria e Perëndisë, posi një njeri që hedh farën mbi dhe, dhe fle e ngrihet natë e ditë, edhe fara mbin e rritet, pa ditur as ai se qysh; sepse dheu prej vetiu prodhon më parë bar, pastaj kalli, pastaj grurë në kalli të plotë" (Marku 4, 26-28). Fara është pajisur me fuqi të madhe jetike; në të gjendet burimi ose nisja e jetës së një peme të madhe dhe, me anë të saj, jeta e një pylli të madh e hijeplotë, mjafton që fara të gjejë vend të favorshëm. Kështu është dhe Fjala e Mbretërisë së Perëndisë. "Ajo i përngjan kokrrës së sinapit, e cila kur mbillet në dhe, është më e vogël se gjithë farat e dheut. Po si mbillet, rritet e bëhet më e madhe se gjithë barishtet edhe bën aq degë të mëdha, sa shpezët e qiellit mund të rrinë nën hijen e saj" (Marku 4, 31-32).
Para ca vjetësh u gjend në një piramidë egjiptiane mumja e një Faraoni. Në arkë ku preheshin kockat e atij, që në ato kohë ka qenë sundimtar i fortë i anëve të Nilit, u gjetën edhe mjaft objekte arti të egjiptianëve të vjetër, ndërmjet të cilave edhe një enë me farë gruri. Prej një flete papirusi, që u gjend po atje, u konstatua se ai grurë ka qëndruar në atë piramidë më se 3000 vjet. Kur pastaj ai u mboll, dha prodhim të shkëlqyer. Fuqia e jetës pra, i qe konservuar. Fara e Mbretërisë së Perëndisë, gruri i së vërtetës, fjala e shpirtshme që lind etjen e mirëbërjes, ka natyrisht, një fuqi jete shumë të madhe. Nëse bie në zemër të mirë, shpejt ose vonë, do të sjellë pemë. Po pikërisht këtu qëndron tërë çështja: është zemra në gjendje ta pranojë këtë farë? Bota e brendshme e njeriut dhe prirjet e tij janë terren i favorshëm për rritjen e farës së Krishtit? Nëse jo atëherë duhet të krijohet një terren i tillë; toka e shkelur prej kalimit të udhëtarëve duhet të punohet me plug e me shatë, gurishtja duhet të mbushet me dhe të mirë, drizat e barërat e tjera duhet të pastrohen nga ara. Detyra më e shenjtë e gjithë atyre që me vetëdije të plotë dëshirojnë ardhjen e Mbretërisë së Perëndisë, përkundrejt atyre që s'interesohen fare për çdo gjë që i përket asaj, është të përsëritin me fjalë e me punë thëniet e Joan Pararendësit ”bëni gati udhën e Zotit, bëni të drejta rrugët e tij” (Llukai 3, 4).
Është e vërtetë se ka njerëz, të cilët për Mbretërinë e Perëndisë janë krejt të humbur. Për ta, bota e idealeve të ndritshme dhe e prirjeve të larta është e pakuptueshme, s'mund të arrihet. Shpirti i tyre është përpirë krejt prej jetës së ulët e instinkteve të dobëta. Prandaj dhe Iisu Krishti thoshte ”Mos u jepni të shenjtën qenve, as mos hidhni margaritarët tuaj para derrave” (Mat. 7, 6). Nëse bindeni plotësisht, që një njeri mbetet gjithmonë i shurdhër para çdo thirrjeje për të mirën, nuk i shtrohet asnjë influence morale, mos e shpenzoni kot entuziazmin tuaj për të, ktheni zellin e shpirtit tuaj në tjetër qëllim më fisnik. Po lumturisht, monstruozitete morale të tilla janë të pakta, nuk përbëjnë një fenomen të zakonshëm në shoqëri; është një përjashtim i hidhur ky, si ai i idiotëve, i ulokëve dhe i monstreve. Zakonisht njerëzit janë gjithnjë njerëz dhe asgjë njerëzore s'është e huaj për ta. Ndonëse ata bëjnë që disa herë të dalë në shesh poshtërsia e natyrës së tyre të ulët, kohë pas kohe tregohen dhe të zotë të shfaqin një madhështi shpirtërore të jashtëzakonshme. Me të drejtë pra Paskali e ka quajtur njeriun: edhe mburrje edhe turp të gjithësisë. Shpeshherë ndodh që jeta e një krimineli të madh ose e një njeriu që ka arritur kulmin e demoralizimit, në një kohë të papritur të kthehet në një bukuri morale të admirueshme, para së cilës është e pamundur që njeriu të mos përulet e të mos mendohet seriozisht. Sikundër daljet e vullkaneve na zbulojnë misteret e brendësisë tokësore, kështu edhe këto ndryshime të rastit e të jashtëzakonshme të një entuziazmi fisnik, na japin të kuptojmë se në botën shpirtërore të njeriut gjenden mjaft fuqi të ndritshme, si ato të dashurisë, të mirësisë etj.; mjafton që njeriu të dijë dhe të dojë t'i nxjerrë në jetë e t'u japë fushë zhvillimi. E dimë të gjithë pothuaj përrallën e vjetër që si një pulë një herë duke gërmuar nëpër plehrat për të gjetur ushqim, nxori në shesh një gur të çmuar. Në shpirtin e njeriut mund të gjejmë, po të duam e po të kujdesemi, jo vetëm një, po shumë gurë të çmuar të një bukurie të rrallë dhe të një ngjyre të shkëlqyer. Prandaj edhe Shpëtimtari thotë: "Shikoni mos bëni për asgjë një nga këta të vegjlit" (Mattheu 18, 10).
Me anë të përpjekjes dhe të vënies në zbatim të njohurive dhe të mjeteve të reja që kemi, jemi të zotë të ndryshojmë moçalet në ferma të lulëzuara, dhe shkretëtirat, që i përvëlon dielli, në tokë të punuar. Pse pra të mos jemi të zotë që me anën e përpjekjeve të duhura të vëna në shërbim të shpirtit të të afërmit të sjellim përparime të kënaqshme dhe në fushën e përmirësimit të jetës njerëzore? Arkimedi, gjeometër dhe mekanik i madh, thoshte: "më jepni vend ku të qëndroj jashtë planetit tonë dhe unë të lëviz tokën". Dhe Ungjilli thotë: "më jepni zemër njerëzore të mbushur me dashuri për të afërmin dhe për të vërtetën dhe unë do të kthej plotësisht doket, zakonet dhe tërë jetën shoqërore".
Shumica e njerëzisë së sotshme dhe sidomos pjesa intelektuale, sa ka përparuar nga pikëpamja mendore dhe estetike, aq prapa ka mbetur nga pikëpamja morale. Dhe na çudit fakti që ne mbetemi krejt indiferentë para greminës së tmerrshme që çelet ndërmjet përparimit mendor dhe estetik të njeriut dhe të mbetjes në vende të palëvizshmërisë morale të tij. Na vjen keq dhe bëjmë buzët në gaz kur kujtojmë skolasticizmin e mesjetës; dhe ndërsa admirojmë në një anë artin e Rafaelit e të Rubenshtainit, nga ana tjetër në bindjet tona morale udhëhiqemi dhe kënaqemi prej së drejtës së më tëfortit, që përdorej në popujt e vjetër, madje tani afër, në ditët tona, kemi parë se si përfaqësuesit e kulturës kanë kërkuar të mbrojnë Ungjillin me grusht dhe me plumb. Është e pamundur që të ecë njeriu më përpara! (Thotë për ndërhyrjen e fuqive të mëdha të Evropës në Kinë).
Kur Iisu Krishti i dërgoi nxënësit që të lëçisin Ungjillin, u tha: "ja tek po ju dërgoj posi dhentë në mes të ujqërve; bëhuni pra... të butë posi pëllumbat" (Mattheu 10, 16). Në misionin apostolik të sotshëm që është tepër vetjak, delet janë zëvendësuar me mjete të koracuara dhe pëllumbat me topat e Krupit. Është vërtet karakteristike lidhja e botës së qytetëruar me këtë shtrembërim blasfemik të porosive më themelore të Krishtit. Po të spërkatë një njeri Madonën Sikstine, siç ka ngjarë në Vjenë me një ikonë të Vereshtshaginit, a po të thyejë statujën e Afërditës së Milos, e të shkatërrojë Vatikanin, ç'tërbim do të shkaktonte në botën e qytetëruar! Sa do të tronditej kjo prej një vandalizmi të tillë barbar! Ç'mallkime e ç'rrufera do të lëshoheshin kundër Irostratit të ri! Mirëpo, fyerja e paturpshme kundër drejtësisë supreme dhe dashurisë që bëhet para botës së tërë, nuk turbullon ndërgjegjen e asnjë njeriu, nuk prek sentimentin moral të askurrkujt; e shumta që bën, është një ngritje supesh. A nuk është kjo një provë e gjallë e verbimit moral të shoqërisë sonë? O, sa larg ndodhet akoma pjesa më e madhe e njerëzisë prej Mbretërisë së Perëndisë dhe ç'nevojë e madhe është për punëtorët, të cilët, të vaditur prej frymës së Krishtit, të heqin pas vetes masat e mëdha që të zgjojnë në ndërgjegjen e tyre tërë fuqinë tërheqëse të jetës pas Ungjillit!
"Dashuri, sa të jetë e mundur më shumë dashuri - kështu na thotë Ungjilli - dashuri për të afërmin dhe dashuri për të vërtetën në jetë..." Mbretëria e Perëndisë është nisur tanimë në këtë botë, po për shumicën e njerëzve ajo qëndron e fshehur prapa një perdeje të trashë të përbërë prej gënjeshtrës, prej brutalitetit dhe prej egoizmit. Dielli i dashurisë së paanshme gjer në vetëmohim, le ta shpërndajë para nesh këtë errësirë! Jeta e atyre që e quajnë veten të krishterë, le të bëhet një tregim tërheqës për idealin e lartë të drejtësisë hyjnore, le të përbëjë një himn entuziast për Mbretërinë e Perëndisë që të tërheqë kështu zemrat e rënduara të shumicës, ashtu siç tërheqin rrëfimet plot me shpirt të udhëtarëve për bukuritë madhështore të vendeve të huaja, për efektin dobiprurës të erës së pastër të malit dhe të erës së detit të pafund, të rregullit e të jetës së mirë në mërgim, rrëfime që i bindin edhe ata më të fortët të ndërmarrin udhëtime të gjata.
Një përpjekje e tillë për përgatitjen e terrenit në dobi të Ungjillit, një ndriçim i njerëzve mbi çka është Mbretëria e Perëndisë dhe një zgjim i interesimit për këtë mbretëri, janë sot më tepër të domosdoshme, sepse, bashkë me lëçitjen e ardhjes së Mbretërisë së Perëndisë ndër ne, të bërë prej Shpëtimtarit nën kushtin e pendimit, na paraqitet tani dhe një doktrinë tjetër që predikon mundësinë e arritjes së një epoke të artë në të cilën do të zotërojë një mirëkuptim e kënaqësi e përgjithshme, pasi natyrisht të bëhet një ndryshim themelor i gjendjes shoqërore në udhën legjislative, qoftë në mënyrë paqësore, qoftë me anën e forcës. Pasuesit e kësaj teorie pohojnë se po të ndryshohen ligjet që rregullojnë jetën, po të organizohet shoqëria në bazë të parimeve të reja ekonomike e politike të përpunuara nga ata, njerëzit vetvetiu do të ndryshojnë, sepse përparimi shoqëror sjell me vete dhe përmirësimin moral.
Shkurt, këta, qendrën e rëndesës e vënë në anën e jashtme e jo në atë të brendshme të njeriut. Sipas mendjes së tyre, nuk është njeriu ai, as personaliteti i tij moral që e përcaktojnë jetën; përkundrazi, kushtet e jashtme të jetës, d.m.th. të drejtat politike, varësia ekonomike etj., janë ato që formojnë këtë ose atë tip të qytetarëve. Njerëzit - thonë këta - nga natyra ndryshojnë shumë pak njëri prej tjetrit. Cilësitë dalluese të tyre, varen nga edukata e ndryshme që marrin dhe nga kushtet e jetës që bëjnë. Vërtet. Ndryshimi i tipareve me të cilat linden njerëzit, nuk është dhe aq i madh sa e kujtojmë. Ndryshimi që vihet re ndërmjet njerëzve me detyra krejt të kundërta, siç është për shembull ndryshimi ndërmjet një filozofi e një hamalli, varet më tepër nga edukata dhe nga kushtet e jetës në të cilat jetojnë, sesa nga natyra e tyre. Prandaj, nëse të gjithë njerëzit do të mund të gjendeshin në po ato kushte të jetës, nëse që në vogëli do të rronin një jetë të përbashkët, tërë njerëzia, pa përjashtim, do të bëhej e tillë, siç është tani vetëm një pakicë e zgjedhur.
Në shoqërinë e sotme, përcaktimi i të drejtave dhe i detyrave është krejt i padrejtë. Në kurriz të disave ngarkohen vetëm detyra dhe pothuaj asnjë e drejtë, kurse të tjerët kanë tërë të drejtat dhe privilegje, pa asnjë detyrim. Për disa jeta është nënë e mirë, për të tjerët njerkë e ligë.
Kjo gjendje lind në mënyrë të natyrshme pakënaqësi ndër ata që fati i ka dënuar, lind urrejtjen dhe dëshirën, që me çdo mënyrë të shijojnë edhe këta, qoftë dhe ca thërrime nga të mirat, që me shumicë i shijojnë ata që fati i ka favorizuar. Kjo dëshirë, shpeshherë realizohet me mjete kriminale dhe kështu, nga shkaku i kësaj gjendjeje të shoqërisë, shumë njerëz bëhen të ligj, sepse vetë mënyra e jetës është ajo që krijon kriminelë. Kjo e fundit s'kish për të ngjarë, nëse shoqëria s'do të ndahej, në mënyrë anormale, në përtacë të punëtorëve dhe në punëtorë të përtacëve. Le ta kenë njerëzit të siguruar gjithmonë një copë bukë, le të marrin pjesë të gjithë njësoj në punë dhe në gëzimet e jetës, dhe atëherë s'do të kemi më as vrasës, as vjedhës; urrejtja dhe pangopësia do të zhduket, barazia dhe vëllazërimi do të mbretërojnë, shekulli i artë do të vijë. Dhe këto të gjitha do të ngjajnë - thonë pasuesit e kësaj doktrine - vetëm atëherë kur do të zhduket e liga më kryesore: mosbarazi e pashembullt që ekziston ndërmjet njerëzve, pronësia private; kur s'do të ketë më industrialistë privatë dhe kapitalistë dhe kur i tërë prodhimi do të përqendrohet në duart e shoqërisë dhe të shtetit, të cilët pastaj, do të ndajnë edhe punën, edhe shpërblimin në të gjithë njerëzit njësoj. Në këtë mënyrë puna do të shtohet, sepse do të punojnë të gjithë dhe të mirat e jetës do t'i gëzojnë jo vetëm një pakicë, po të gjithë. Shoqëria vërtet do të kërkojë nga të gjithë punë, sipas zotësisë që do të ketë secili, po do t'i japë dhe secilit sipas nevojave që do të ketë.
Kjo teori është shumë e vjetër dhe si pasues ka qindra njerëz të shquar në çdo epokë dhe në çdo popull të civilizuar. Filozofi grek Platoni, kancelieri anglez Moore, kallogjeri i ditur italian Campanella dhe një grup i tërë shkrimtarësh dhe politikanë gjermanë, francezë e amerikanë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, kanë caktuar e kanë zhvilluar gjer në hollësitë më të imta planin e rilindjes së njerëzisë me një organizim të ri e rrënjësor të gjendjes sonë shoqërore. Secili nga ata ka natyrisht dhe pikëpamjet e tij private, po në vija të përgjithshme, bashkohen që të gjithë dhe pohojnë nevojën e transformimit të popullit në një ushtri të përbashkët të punës mbi të cilën i vetmi zotërues dhe administrator duhet të jetë shteti. Gjithashtu, shteti konsiderohet si rregullues dhe mbikëqyrës jo vetëm i jetës familjare po dhe i jetës private të çdo qytetari. Shteti i cakton çdo njeriu llojin e punës dhe të banesës, shteti edukon fëmijët dhe sipas pikëpamjes së tij lejon dhe martesat. Me një fjalë, individualiteti zhduket krejtësisht, shkrihet në shoqëri.
Një pamje të qartë të kësaj reforme ekonomike të shoqërisë, siç na e paraqitin tani pasuesit e saj, na jep romani i Bellamysë: "Një vështrim pas" ose "Shekulli i ardhshëm", që në kohën kur doli, shkaktoi një zhurmë të madhe. Në këtë roman tërheqës dhe të gjallë janë parashikuar në mënyrë të admirueshme jo vetëm ndërtimi i banesave sipas kushteve të reja të jetesës, por edhe ndarja e punës, në mënyrë që të gjitha punët, si të pastrat ashtu dhe të fëlliqurat, si të lehtat ashtu dhe të rëndat, të kryhen në mënyrë të njëshme, duke marrë pastaj të gjithë pjesë në tërë gëzimet e mundshme të jetës. Vetëm një gjë është harruar atje: njeriu vetë, karakteri i botës së brendshme të tij. Plani i riformimit ideal ekonomik të shoqërisë, i hartuar prej Bellamysë, mund të qëndrojë si plan korrekt vetëm me kushtin nëse pranojmë mundësinë që çdo njeri i kryen në mënyrë ideale e me ndërgjegje detyrimet që i ka ngarkuar shteti. Por po të marrim parasysh se shumica e qytetarëve, kur nuk do të ndjejë mbi vete kamzhikun e nevojës, ose atë të mbikëqyrësit, me kënaqësi do të përfitojë për të përdorur pasurinë shoqërore që të kënaqë nevojat e saj dhe se me çdo mënyrë do të përpiqet të mos punojë sipas masës së zotësisë së saj, atëherë e tërë makina e mirorganizuar dhe e komplikuar e shoqërisë, e hartuar prej Bellamysë dhe prej shokëve të tij, do të bjerë si një shtëpi prej karte, gjë e cila dhe ka ngjarë me të vërtetë jo vetëm një herë dhe e cila vërteton kritikën që i bëri këtij romani politikani dhe ekonomisti i njohur belg Lavelais: "Ëndërrimet e Bellamysë do të mbeten gjithnjë një utopi, gjersa zemra e njeriut s'do të ndryshojë rrënjësisht".
Z. G. Lewbon, autor i veprës "Psikologjia e popujve dhe e masës" thotë në një vend: "vetëm në trutë e masave injorante dhe në mendjen e ngushtë të disa fanatikëve mund të ekzistojë ideja se ndryshimet e mëdha shoqërore arrihen me anë urdhrash ministriale. I vetmi rol dobiprurës që lozin ato urdhërime është ai, që u japin formë ligjore ndryshimeve të cilat më përpara janë pranuar prej dokeve, zakoneve dhe prej opinionit publik. Dispozitat shtetërore vijnë më pas e jo më përpara se ndryshimet. Karakteri dhe gjykimet e njerëzve nuk ndryshohen me anë ligjesh. Dhe ai që beson se format e qeverisjes përcaktojnë fatin e një populli, lëkundet në ëndërrime fëmijësh. Asnjë popull s'mund të heqë dorë nga ajo që del prej botës së tij shpirtërore. Vetëm në brendësinë e tij gjendet fati i tij dhe jo në kushtet e jashtme". Me fjalë të tjera, vetëm zemra e njeriut është burim i veprimtarisë së tij morale. Tip të përsosur jete shoqërore mund të krijojnë vetëm njerëz që janë të përsosur moralisht. Në Veprat e Apostojve këndojmë: "zemra dhe shpirti i shumicës së atyre që kishin besuar, ishte një; edhe asnjë s'thoshte për ndonjë gjë nga pasjet e tij se është e tija, po të gjitha i kishin të përbashkëta... dhe asndonjë në mes tyre nuk ishte në nevojë; sepse gjithë sa kishin ara dhe shtëpi i shisnin, edhe çmimet e atyre i vinin në këmbë të apostojve; edhe i jepnin secilit sipas nevojës që kishte" (Vep. Apost. 4, 32-35). Sa larg nga kjo shoqëri e parë e krishterë, që u formua prej peshkatarësh galileas dhe fshatarësh judenj, gjenden shoqëritë tona të sotme të qytetëruara, që përfaqësojnë fjalën e fundit të dijes shoqërore! Sido që të ndryshohen format e qeverisjes, sado teori politike dhe ekonomike të reja që të dalin, lufta grabitëse për ekzistencë s'ka për ta humbur egërsinë e saj dhe njeriu s'ka për të pushuar të jetë për të afërmin e tij ujk. Kjo ka ngjarë, ngjan e do të ngjajë gjersa instinktet e errëta dhe shtazore të njeriut s'do t'u lirojnë vendin ndjenjave të larta të dashurisë së përbashkët dhe të butësisë paqeprurëse, gjersa nuk do të rindriçojë përsëri në të kora (ikona) e Perëndisë, që tani është pothuaj errësuar krejt. ''Bëhuni të përsosur siç është i përsosur Ati juaj qiellor, thotë Iisu Krishti, se atëherë do të jetë e përsosur dhe jeta juaj”.
Kështu që Ungjilli, kur zgjidh problemin se si mund të përmirësohet e ardhmja e njerëzisë, qendrën e rëndësisë së interesave njerëzore e vë në botën shpirtërore-morale të njeriut, jo në atë të jashtme, materiale.
Përpjekjet e njerëzve, të cilët dëshirojnë përmirësimin e jetës njerëzore, duhet të drejtohen posaçërisht në të shpjeguarit, në të përvetuarit dhe në të njohurit e së vërtetës për vendosjen e mbretërisë së Perëndisë si në vetveten e tyre, ashtu edhe në të afërmit. ''Kërkoni më parë mbretërinë e Perëndisë dhe drejtësinë e tij” - thotë Shpëtimtari dhe na siguron se të gjitha të tjerat do të na jepen, të gjitha do të vijnë vetiu sigurisht.
Ungjilli s'na thotë: ''Kërkoni mbretërinë e Perëndisë vetëm dhe drejtësinë e Tij”, po ''kërkoni më parë”, domethënë para ç'do gjëje tjetër. Kujdesi për këtë mbretëri, tendenca për të gjetur të vërtetën në botë, duhet të zënë vendin e parë në mendjen tonë, po kjo s'do të thotë se njeriu duhet të heqë dorë krejt nga kujdesjet e tjera për trupin dhe për jetën. Sipas doktrinës së Zotit tonë Iisu Krishtit, kujdesja për nevojat tona lëndore dhe shijimi i të mirave lëndore nuk përbëjnë një gjë imorale. Imoralitet është kur të gjitha mendimet dhe përpjekjet tona ne i vëmë nën zotërimin e interesave materiale. Ungjilli vërtet thotë që njeriu s'rron vetëm me bukë (Mattheu 4, 4), por po ai na mëson të falemi: ”bukën tonë të përditshme jepna neve sot” (Llukai 11, 3). Nevojat e jetës duhet të plotësohen, po jo të ekzagjerohen. Dhe dëshirat e tepërta të mos ndryshohen në nevoja të domosdoshme. Ushqimi, pija, banesa dhe veshja janë të domosdoshme për njeriun dhe ai që i përdor këto nuk bëhet i keq. Po ndryshe qëndron puna kur këto nevoja ekzagjerohen. E ka thënë Sokrati prej kohe, që njeriu duhet të hajë për të rrojtur, kurse njerëzit sot preferojnë me kënaqësi të rrojnë për të ngrënë.
Shumica sot, gjellën e përdor jo vetëm si mjet ushqimi, por edhe si mjet ngacmimi të oreksit. Nevojat komplikohen me një shumicë dëshirash të tjera, të cilat pastaj bëhen ves dhe i përpijnë njeriut pjesën më të madhe të përpjekjeve të tij mendore e lëndore dhe e bëjnë krejt indiferent para mungesave dhe nevojave të të afërmit. Të ngrënët e gjellëve të zgjedhura e të shtrenjta dhe të pirët e pijeve të forta e të çmuara në kohën kur të tjerët s'kanë bukë të hanë, është një gjë aq e turpshme dhe kriminale sa s'mund të tregohet; është sikur një njeri të zërë të lozë valle në kohën kur shtëpia e tjetrit digjet, ose të hajë, të pijë e të dëfrejë para një të sëmuri që jep e merr shpirt! Këto mund të thuhen dhe për veshjen, banesën e të tjera. Banesa dhe veshja, të domosdoshme natyrisht për të na mbrojtur nga influencat e ndryshme të dëmshme, ndryshohen në mjet luksi të tepruar.
Gjithashtu, i pakënaqur njeriu nga pijet e zakonshme që shuajnë etjen, gjithnjë shpik pije të reja si birrën e të tjera, të cilat natyrisht i pi jo për të shuar etjen. Nevoja u transformua kështu në shpërdorim, në një tiran të pashpirt para të cilit shpeshherë therorizohen fuqitë më të mira të shpirtit. Këto shpërdorime që përmendim dhe që janë vetëm një pjesë e vogël, kur arrijnë kulmin, e zotërojnë krejt shpirtin e njeriut, zhdukin ç'do gjë të lartë e të shenjtë dhe e bëjnë shtazë të vërtetë. Prandaj na thotë Ungjilli: "mos mejtoni pra duke thënë ç'të hamë, ç'të pimë a ç'të veshim, sepse kësisoj sendesh kërkojnë paganët" (Mattheu 6, 31-32). Vetëm paganët, domethënë njerëzit që kanë zemër kafshe dhe ndjenjë morale të pazhvilluar mund të jenë të kënaqur vetëm me përkujdesjet lëndore dhe mund të shohin në to të vetmin qëllim, i cili mund të përpijë ç'do shkëndijë fisnike jete që mund të zhvillohet akoma! Mirëpo, për bijtë e mbretërisë së Perëndisë, tërë bota e jashtme me të gjitha të mirat lëndore që ka, duhet të jetë mjet me anën e të cilit të arrihet qëllimi i vërtetë që është jashtë kufijve të kësaj bote dhe përmbi të. Natyrisht, ata s'duhet ta urrejnë këtë botë, po të ngrihen përmbi të. Tërë mendimet dhe shpresat e tyre, tërë simpatitë dhe përpjekjet e tyre duhet të kenë për pikënisje mbretërinë e Perëndisë, nxjerrjen e saj në shesh dhe forcimin e drejtësisë hyjnore në botë. Dhe sa për të mirat lëndore, qenia ose jo e tyre, s'ka ndonjë rëndësi kryesore për pasuesit e Ungjillit, pas përmbushjes së atyre nevojave të pakta e të domosdoshme të trupit.
Shkallët e mermerta të tempullit të Jerusalemit, guri i pusit të Jakovit dhe lundra e peshkatarit në liqen, janë njësoj të përshtatshme për lëçitjen e dashurisë dhe të drejtësisë në njerëzit. Lëmosha e Samaritit, pendimi i kumerqarit, devotshmëria e grave mirëprurëse dhe besa e gruas kananease nuk varen nga kualiteti dhe nga lloji i veshjes së tyre. Predikimi i Iisuit gjithnjë tingëllonte me fuqi, dhe me bukurinë e tij morale i tërhiqte të gjithë, pa u marrë parasysh nëse Ai rrinte në ndonjë tryezë të pasur dhe plot me gjellë të ndonjë fariseu, a në ndonjë dasmë modeste në Kana apo merrte pjesë në ndonjë tryezë të thjeshtë të peshkatarëve të Galilesë. Në shkretëtirat e përvëluara nga rrezet e diellit, tej Jordanit, në anëdetin e gjelbëruar të Tiberiadës, në mes të shumicës me rastin e hyrjes së Tij në Jerusalem, nën barrën e rëndë të kryqit kur po ngjitte Kalvarin, bile dhe sipër në Golgotha, kudo e gjithnjë, zemra e Shpëtimtarit ka qenë njësoj e mbushur me dashuri të pakufishme që fal çdo gjë, e prekur nga hidhërimi për ngurtësinë e zemrave njerëzore dhe nga bindja për rilindjen e tyre shpirtërore.
Kur Ungjilli na fton t'u shërbejmë qëllimeve të larta shpirtërore, dëshiron të na ngrerë përmbi nevojat lëndore të zakonshme të jetës. Nuk na mëson kurrë që t'i përbuzim këto nevoja, ose përdorimin e të mirave lëndore ta quajmë delikt. Ai që flet për bukurinë e luleve të arës, që në momentet e vështira shpirtërore të tij përiku nën hijen e cedrave dhe të ullinjve të Gjethsimanisë, që atje, nën erën e këndshme të luleve që ndriçoheshin prej hënës hirplote, të falej, ishte e pamundur të ndalonte gëzimin e urtë e të matur të bukurive të natyrës, sepse ai vetë, duke pritur me kënaqësi të pamasë nga gruaja e Vithanisë aromën e shumëçmuar prej nardi, që mund të shitej për më shumë se treqind dinarë, u tha atyre që e kritikonin gruan për këtë gjest: ''vërtet po ju them: kudo që të lëçitet ungjilli në këtë botë, do të kujtohet dhe vepra e kësaj (gruaje)" (Marku 14, 9). Jo; Ungjilli s'e largon krejt njeriun nga bota e jashtme, nga mirësitë dhe kënaqësitë e saj, as nuk e shkëput krejt prej saj, po kërkon vetëm vendosjen e parimit shpirtëror përmbi parimin material. Ai me fjalën: "mos doni botën, as ato që janë në botë", do të thotë që të mos e lidhim zemrën vetëm pas të mirave të botës. Zemra e njeriut është destinuar të bëhet altar i pastër i dashurisë dhe i drejtësisë së përjetshme. Duhet të lihet e lirë pra nga idholet e egra. Krishtërimi pohon me siguri, që në shpirtin e atij që do me gjithë zemër botën, s'ka vend dashuria për Atin Qiellor, po në asnjë vend nuk lyp që ta urrejmë botën. Iisu Krishti tha: "ai që dëshiron të më vijë pas, le të mohojë veten", letë shkundë domethënë çdo prirje dhe lidhje të dobët, le të mohojë "unin" e tij shtazor të vjetër, le të bëhet një qenie e re shpirtërore, po nuk urdhëron të heqim dorë, të largohemi krejt nga çdo gjë që na rrethon. Ja me pak fjalë si përfundon Ungjilli: çdo gjë në këtë botë u krijua për ta përdorur e për ta gëzuar njeriu, por asnjë nga sa u krijuan të mos e zotërojë.
Prandaj, ai që thotë se Krishtërimi është gjoja armik i bukurisë e i gëzimit që na rrethon, ai them, ose nuk e di fare Ungjillin, ose nuk e kupton. Shkrimtari Kotljarevski p.sh. në parathënien e veprës së tij "Dhimbja e botës" thotë: "Lajmi i ri që erdhi nga Jerusalemi, solli gëzim vetëm ndër ata që mund të heqin dorë nga tërë gëzimet ejetës. Predikonte vuajtjen dhe durimin, po njëkohësisht premtonte shpërblim në qiell; mundej ta bënte njeriun të lumtur, po jo në këtë botë. Një dritë e pashuar dhe e përjetshme shkëlqente për të krishterin në qiell, por asnjë ndriçim nuk arrinte gjer në këtë luginë të qarjes. Dhe sa më shumë ndrinte flaka e besës në zemrën e njeriut, aq më tepër shtohej dëshpërimi i tij kur shikonte këtë banesë të botës mëkatare. Le të sjellim ndër mend idealet e asketëve të shekujve të parë të Krishtërimit dhe të mesjetës; le të sjellim ndërmend rigorozitetin fetar të lëvizjeve të reformës. Gëzimi në Zotin, s'ishte gëzim për jetën". Dhe po ky shkrimtar pas nja dyfaqesh shton: "Epoka e shekujve të parë të Krishtërimit dhe epoka e lëvizjeve të reformës u bënë të shënuara me anë të zhvillimit të udhës pesimiste për sa i përket çmimit të botës. Frika për të ligën që vihej re në botë, ishte aq e madhe në njerëzit dhe vetëkuptimi i gjendjes së tyre mëkatare aq i fortë, saqë tërë gëzimi i jetës, bile dhe ai më i pafajshmi, ishte gjë pa vlerë dhe njeriu, i bindur për dobësinë dhe fajësinë e tij, e quajti ekzistencën e vet në këtë botë, jo si qëllim, po si urë kalimi për një jetë tjetër pa dhimbje, jetën qiellore. Në gji të përjetësisë janë kallur edhe kuptimi edhe bukuria e atyre momenteve të pakta tokësore".
Mirëpo një i tillë gjykim në kurriz të Krishtërimit është krejt i gabuar. Kuptimi i vërtetë e i saktë i Ungjillit na bind me siguri, se nga të gjithë sistemet filozofike e fetare që kanë dalë gjer më sot, nuk ka doktrinë tjetër që na jep një kuptim aq të pastër dhe të mbushur me gëzim për jetën dhe për botën sesa doktrina e krishterë. Nisjen dhe mbarimin e predikimit të Shpëtimtarit e përbën thirrja e të gjithë të dëshpëruarve dhe të rënduarve nga jeta që të marrin pjesë në gëzimin më të plotë. Në darkën mistike, kur Krishti u përsëriti nxënësve të tij frytet e veprimtarisë së tij misionare trevjeçare, u tha: "këto ua thashë që gëzimi im të mbetet në mes tuaj dhe gëzimi juaj të përmbushet" (Joani 5, 11).
Dhe nëse në Ungjill flitet shpesh për kryqe, për mundime e për vuajtje të tjera që i presin pasuesit e Krishtit, këto s'kanë të bëjnë me mbretërinë e Perëndisë, po janë fryt i reaksionit kundër atyre të mbretërisë së djallit. Apostoll Pavli u shkruante Korinthianëve: "Në ju mund të jenë dhe herezira, që të shfaqen ata që janë të vërejtur në mes tuaj" (I Korinthianëve 11, 19). Nuk është fjala pra për një nevojë të dëshiruar, po për një gjë të hidhur që s'mund ta mënjanojnë.
Udha për të vërtetën është e rëndë. Kalon përmes gabimesh dhe humbjesh. Grindjet është e pamundur që të mënjanohen, gjithashtu dhe pikëpamjet e kundërta. E tillë është dhe udha për mbretërinë e Perëndisë. S'mund ta kalojë njeriu pa shkelur nëpër gjemba. E liga ka fuqi të madhe në këtë botë. Pa luftë nuk prapset. Në luftë për të mirën dhe për të vërtetën ajo vë në lëvizje tërë mjetet e kundërshtimit. Pësimet, mundimet morale dhe fizike, çdo gjë që përgjithësisht mban emrin e Kryqit, janë gjëra që s'mund të evitohen. Dhe Dëshmori i madh i Golgothasë nuk i ka kaluar në heshtje këto: "në më ndoqën mua - tha - edhe juve do t'ju ndjekin". Po këto ndjekje s'duhet të na e nxijnë shpresën. Ato s'do të mundin ta shkatërrojnë punën që është nisur, as kanë për ta penguar realizimin e mbretërisë së Perëndisë. Sikundër shpërndahet errësira e natës para lindjes së Diellit, ashtu zhduket dhe e liga para shkëlqimit të së mirës. Ndonjë re e zezë prej tymi e ndonjë mullari të djegur mund ta mbulojnë për një kohë të shkurtër Diellin, po koha kalon, era shpërndan renë e tymin dhe dielli shkëlqen përsëri me tërë bukurinë e tij të përjetshme. Hipokrizia, padrejtësia dhe forca e kryqëzuan Krishtin mbi Golgotha, e kallën në varr duke e mbuluar me një gur të rëndë, vunë rreth varrit për të shikuar roje dhe, të dehur nga ligësia, festuan triumfin e tyre kundër Tij. Po dy ditë kaluan dhe triumfi u zhduk. Krishti u ngjall dhe bashkë me të, u ngjall e mira dhe drejtësia. S'ka fuqi që ta mposhtë krejt të vërtetën, s'ka pengesë që të ndalojë përgjithmonë ecjen triumfuese të dashurisë në botë. A mund të ketë pra ndonjë gjë më të ndritshme e më të gëzuar se besa në triumfin e plotë të së vërtetës, të dashurisë dhe të së mirës? Njerëzit që janë pushtuar prej kësaj bese, vdekjen e këqyrin me buzëqeshje, në zjarr ecin me zemër të gëzuar dhe para xhelatëve thonë: "më mirë të vuajmë me të drejtët, se të gëzohemi me të pabesët". Në këtë besë të triumfit të idesë së përjetshme gjejnë shpërblimin për shtypjet dhe mundimet që pësojnë.
Le të hedhim një vështrim nëpër katakombet e vjetra të krishtera; atje prehen lipsanet e mijëra dëshmorëve, që vdiqën me mundime, që u copëtuan prej bishave, që u dogjën në zjarr etj., dhe nga pikturat që janë nëpër varre, s'duket asnjë shenjë që të provojë se të parafjeturit kanë shfaqur dhimbje ose kanë patur frikë nga vdekja. Pëllumba të hijshëm, barinj të mirë, shqerra të pafajshme, lule, hardhi etj. ja ç'janë pikturuar nëpër ato vende të shenjta! Gjithashtu dhe këtu nëpër kubetë e varreve të dëshmorëve, psherëtimat individuale të tyre janë ndryshuar në një himn të dashurisë triumfuese. Agimi i lindur i ditës Ungjillore i bën të krishterët të harrojnë të gjitha dhimbjet dhe fatkeqësitë. Ata dinë që mbretëria e Perëndisë arrihet me vështirësi dhe pas sakrificash të mëdha dhe se vetëm ata që vënë forcë të madhe mund ta fitojnë; dhe prandaj këta njerëz s'patën frikë as nga luftimet, as nga vuajtjet. Çdo çurkë djersë, përbën një hap përpara drejt mbretërisë së Perëndisë duke qenë njëkohësisht dhe shpërblimi më i mirë për mundimet e tyre. Sikundër një artist i shquar, kur sheh që balta të cilën ka në dorë merr formën e duhur, që statuja personifikon idenë e inspiruar, ndjen kënaqësi e entuziazëm të papërshkruar, gjithashtu dhe punëtori i Ungjillit që rron sipas rregullave dhe udhëzimeve që na dha Shpëtimtari, gjen në të një burim të pashterueshëm gëzimi e kënaqësie. Sa i dobët dhe sa i parëndësishëm paraqitet gëzimi i botës së vjetër që kurorëzohej prej lulesh dhe rrethohej prej grash të Bakut me kupa vere nëpër duar, në krahasim me gëzimet e të krishterëve! Dhe sa do të shtohej ky gëzimi jetës së krishterë, e me ç'valë të forta do ta pushtonte ky botën, po të zinte vend në zemrat e të gjithëve Mbretëria e Perëndisë me tërë fuqinë e saj!
Në anët e polit verior dielli duket vetëm për disa javë në vit dhe megjithëkëtë mjafton që rrezet e tij t'i japin tokës jetë të re. Fushat e Siberisë së Veriut mbulohen atëherë prej pemësh të ndryshme që me farat e tyre ushqehen mijëra shpendë dhe kullosin shumë drerë. Nëse dielli do të mbetej atje dhe për një kohë më të gjatë, ato vende do të pajiseshin me një jetë vegjeta1e që s'mund të tregohet, dhe do të ndërtoheshin atje fshatra e qytete me toka të pasura e kullota të mëdha.
Kështu është dhe me jetën tonë. Nëse e vërteta dhe dashuria e Krishtit s'do të vinin ndër ne si disa vizitorë të përkohshëm dhe nuk do ta ndriçonin jetën vetëm herë pas here, po do të bëheshin parime themelore, fuqi lëvizëse të vazhdueshme, atëherë dielli i gëzimit më të ndritshëm do të shkëlqente pa perënduar më kurrë përmbi botën, atëherë zemra e njeriut do të bëhej fron i mbretërisë së Perëndisë! Ardhtë o Zot Mbretëria jote ndër ne!
