Η άνθιση των σχολείων στην Ήπειρο και ο ρόλος του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού!- Lulëzimi i shkollave në Epir dhe roli i Shën Kozma Etolosit!

Μετά την κατάκτηση της Ηπείρου και μέχρι τις αρχές του 17ου αιώνα, η Οθωμανική κατοχή κατέστρεψε τα πάντα. Στην Ήπειρο βασίλευε απόλυτο πνευματικό σκοτάδι. Αμάθεια, άγνοια και αμορφωσιά είναι τα κύρια χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου. Οι μονές και οι νάρθηκες των εκκλησιών αποδείχτηκαν καταφύγιο, μετά την υποδούλωση, σε πνευματικές εστίες του ελληνισμού, που δίδασκαν φτωχοί μοναχοί και παπάδες λίγα κολλυβογράμματα, όσο να κρατιέται ζωντανή η σπίθα του Γένους. Στοιχεία για την προ της Τουρκοκρατίας εποχή δεν υπάρχουν. Πληροφορίες βρίσκουμε μετά την επικράτηση της Τουρκοκρατίας. Το Δέλβινο καταλήφθηκε οριστικά το 1537. Σαν επακόλουθο της ανάπτυξης του εμπορίου με το εξωτερικό, της βιοτεχνίας και του σχηματισμού των πρώτων αστικών κέντρων, άνθισαν πολύ πρώιμα τα γράμματα στην Ήπειρο. Ταξιδεμένοι Ηπειρώτες, άφησαν περιουσίες ολόκληρες, για να ιδρυθούν και να συντηρηθούν σχολεία στη γενέτειρά τους. Τα αρχαιότερα σχολεία είναι των Ιωαννίνων, του Δελβίνου, του Αργυρόκαστρου, της Δρόβιανης κ.ά. Έξω όμως από τα μεγάλα ή μικρά αστικά κέντρα, στα χωριά και στην ύπαιθρο επικρατούσε βαθύ σκοτάδι. Θρησκεία και παιδεία από αιώνες συνεργάζονταν στενά. Στα σκοτεινά χρόνια της Τουρκοκρατίας, τα πρώτα αμυδρά φώτα τα δώσανε τα «κρυφά σχολειά» στις υπόγειες κρύπτες των μοναστηριών. Το ρεύμα του εξισλαμισμού ανησύχησε την Εκκλησία, η οποία, μεταξύ άλλων μέτρων που έλαβε για την αναχαίτιση του κινδύνου τούτου, φρόντισε και για την σύσταση σχολείων. Πρώτος που ανέλαβε ν’ ανοίξει σ’ όλα τα χωριά τα πρωτόγονα σχολεία του Νάρθηκα, ήταν ο Επίσκοπος Χιμάρας και Δελβίνου Μανασής το 1682. Αργότερα ακολουθεί η λαμπρή περίοδος του Κοσμά του Αιτωλού (1765-1779). Με τη δραστηριότητά του άνοιξε 200 κοινά σχολεία και δέκα ανώτερες σχολές. Αργότερα αρχίζει να ενδιαφέρεται και να φροντίζει συστηματικά για την ίδρυση και συντήρηση των σχολείων το Οικουμενικό Πατριαρχείο με τις κατά τόπους εκκλησιαστικές αρχές. Ιδρύονται ειδικοί σύλλογοι και αδελφότητες για την επιχορήγηση σχολείων, διδασκάλων και μαθητών. Έτσι, στις αρχές του αιώνα μας τα ελληνικά σχολεία στη Βόρειο Ήπειρο έφθασαν τον αριθμό των 350. Παρατηρούμε λοιπόν ότι η εκπαίδευση στον τόπο μας ως τα νεότερα χρόνια, εξαρτιόνταν άμεσα από το ενδιαφέρον και τη φροντίδα της εκκλησίας. Δικαιωματικά μπορούμε να πούμε ότι η θρησκεία διατήρησε και διαφύλαξε τον ελληνισμό και τα ελληνικά γράμματα στους σκοτεινούς αιώνες της Τουρκοκρατίας. Στους ΧVII – XVIII αιώνες, κατόπιν της άδειας του Σουλτάνου (1630) να ανοιχτούν σχολεία στην ελληνική γλωσσά, άνοιξαν στις Μητροπόλεις του Δελβίνου (1862), της Χιμάρας και αργότερα στην Αβαρίτσα, στη Δίβρη κ.ά. Σ’ αυτά τα σχολεία προετοιμάζονταν κληρικοί και λαϊκοί. Τα μαθήματα διδάσκονταν από ανωτέρους κληρικούς των Μητροπόλεων. Η φιλεκπαιδευτική κίνηση γύρω στα 1870, είναι ζωηρή. Εκκλησιαστική παράγοντες, πρόκριτοι των κοινοτήτων, απόδημοι, όλοι καταβάλλουν σοβαρές και συστηματικές προσπάθειες, προαιρετικές εισφορές και προσωπική εργασία, για να ιδρύσουν σχολείο σε κάθε χωριό, να χτίσουν κατάλληλο σχολικό κτίριο, να εξασφαλίσουν τη μισθοδοσία δασκάλων κ.λ.π. Χαράλαμπος Κίτσιος, Συνταξιούχος Ελληνοδιδάσκαλος στη Β. Ήπειρο http://www.sfeva.gr/

Pas zotërimit të Epirit deri në fillimet e shek. të 17-të, pushtimi osman shkatërroi gjithçka. Në Epir mbretëronte një errësirë e plotë shpirtërore. Padija, mungesa e formimit janë karakteristikat bazë të kësja periudhe. Monastiret dhe nartkekset e kishave u bënë streha, pas nënshtrimit, dhe vatra shpirtërore të helenizmit, ku jepnin mësim murgj dhe priftërinj të varfër, njohuri fillestare sa të mbahej e gjallë shkëndia e JENUS. Elementë për periudhën para Pushtimit Turk nuk ekzistojnë. Informacione gjejmë pas mbizotërimit të pushtetit Turk. Delvina u zotërua përfundimisht më 1537. Si rrjedhim i zhvillimit të tregtisë me vendet e tjera, të industrisë dhe të krijimit të qëndrave të para lulëzuan dhe njohuritë fillestare në Epir. Epirotë të udhëtuar, lanë pasuri të tëra, që të themeloheshin dhe të mbaheshin shkolla në vendlindjen e tyre. Shkollat më të lashta janë ato të Janinës, të Delvinës, të Gjirokastrës, të Dhrovianit etj. Por larg qëndrave të mëdha apo të vogla qytetare, në fshatrat dhe në zonën rurale mbizotëronte errësira e thellë. Feja dhe arsimi për shekuj bashkëpunonte ngushtë. Në vitet e errëta të pushtimit Turk, dritat e para të dobëta i dhanë "shkollat e fshehura" në podrumet e manastireve. Rryma e islamizimit shqetësoi Kishën, e cila, ndër masat e tjera që mori ishte ndalimi i këtij rreziku, ajo u kujdes dhe për themelimin e shkollave. I pari që mori pësipër që të hapë në të gjtha fshatrat shkolla elementare të Narteksit, ishte Peshkopi i Himarës dhe Delvinës Manasi më 1682. Më vonë pasoi periudha e ndritëshme e Shën Kozma Etolosit (1765-1779). Me aktivitetin e tij hapi 200 shkolla të përgjithëshme dhe dhjetë shkolla të larta. Më vonë filloi që të interesohej dhe të përkujdesej në mënyrë sistematike  për themeliin dhe financimin e shkollave të Patriarkanës Ekumenike së bashku me përfaqësitë kishtare lokale. Themelohen shoqata të veçanta dhe vëllazëri për financimin e shkollave, mësuesve dhe nxënësve. Kështu, në fillimet e shekullit që jetojmë, shkollat greke në Epirin e Veriut arritën numrin 350. Vërejmë pra se arsimi në vendin tonë deri në vitet e fundit, vareshin drejtpërdrejt nga interesimin dhe përkujdesja e kishës. Me të drejtë do të mund të themi se feja ruajti dhe mbrojti helenizmin dhe dijen helene në shekujt e errët të pushtimit Turk. Në shek. e 17-18-të, pas lejës së Sulltanit (1630) që të hapen shkolla në gjuhën helene, u hapën në Mitropolinë e Delvinës (1682), të Himarës dhe më vonë në Avaritsa, në Divri etj. Në këto shkolla përgatiteshin klerikë dhe laikë. Mësimet jepeshin nga klerikë të lartë të Mitropolive. Lëvizja filo-edukuese rreth vitit 1870, është shumë e fortë. Faktorë kishtarë, udhëheqës të komunave, emigrantë, të gjithë bëjnë përpjekje serioze dhe sistematike, kontribute sipas mundësive dhe punë personale, për të themeluar një shkollë në çdo fshat, që të ndërtojnë një ndërtesë të përshtatëshme për shkollë, të sigurojnë rrogat e mësuesve etj. Harallamb Kiço, Mësues në pension në Epirin e Veriut.