Η Γέφυρα της Δάρδας ως ένα κομμάτι της ιστορίας της Κορυτσάς! - Urra e Dardhës (1904) si pjesë e historisë së zonës së Korçës

Γέφυρα της Δάρδας κατά τα Εγκαίνια 1904 - Urra e Dardhës gjatë përurimit 1904

Ο

λαχνός με το Νο 1633 της δημοπρασίας παλιών καρτποστάλ περιγραφόταν ως εξής: «Βόρειος Ήπειρος. Σουβενίρ Δάρδας. Εγκαίνια Πετρογέφυρας δια εξόδων του κυρίου Χρήστου Θέμελη. Εν Δάρδα 1904».

 Να λοιπόν μια φωτογραφία ντοκουμέντο που μονάχα μια ματιά αρκούσε για να συνειδητοποιήσεις την αξία της. Από τη μια μεριά επιβεβαίωνε και οπτικά όλα όσα μέχρι τώρα ξέραμε για το ξεκίνημα ενός τέτοιου γεφυριού, τη σχετική τελετή, απ’ την άλλη αποτελούσε πρόκληση να ψάξεις, να βρεις περισσότερα για το συγκεκριμένο γεφύρι, αλλά και για το ίδιο το χωριό.

 Να ξεκινήσουμε απ’ τη φωτογραφία, που κατά τα φαινόμενα αποθανατίζει μια ξεχωριστή στιγμή του χωριού -εκείνου της Δάρδας, πάνω απ’ την Κορυτσά! Το γεφύρι, που θα ενώνει με τη γειτονική Σινίτσα, έχει μόλις τελειώσει και το γεγονός πρόκειται να γιορταστεί ανάλογα. Δύο παπάδες έχουν τελέσει τον καθιερωμένο αγιασμό, οι μικροί μαθητές τραγούδησαν ό,τι για την περίσταση ετοίμασε ο δάσκαλος, οι μαστόροι ευχήθηκαν σίγουροι για το έργο τους, κι οι τοπικές αρχές, περήφανες, κάλεσαν και φωτογράφο. Βρισκόμαστε στα 1904, κι όλοι τους μαζί, πάνω και γύρω απ’ το γεφύρι, ποζάρουν ευχαριστημένοι. Θα έχουν απ’ εδώ και πέρα όχι μόνο να το λένε, μα και να το «βλέπουν» ζωντανά.

 Η φωτογραφία ευτύχησε να τυπωθεί σε καρτ-ποστάλ και για αρκετό καιρό να κυκλοφορεί στην Κορυτσά. Εκεί τη βρήκε -εννέα χρόνια αργότερα, στα 1913- την αγόρασε και την ταχυδρόμησε στην πατρίδα του, τα Χανιά της Κρήτης, ένας στρατιώτης του Ελληνικού Συντάγματος που τότε είχε καταλάβει την πόλη. Με ημερομηνία 26.10.1913, διαβάζουμε στο πίσω μέρος της κάρτας: «..σήμερον ήλθα με Διομήδη εις την Κορυτσάν, είναι καλή πόλις αλλά χιονισμένη και κρύα πολύ..».

 Ευτυχώς, έστω και με ποσό σημαντικά ανώτερο της τιμής εκκίνησης, η πολύτιμη καρτ-ποστάλ αποκτήθηκε…
 Από την Κορυτσά, η Δάρδα απέχει -νότια- κοντά στα είκοσι χιλιόμετρα. Κι εμείς, με οδηγό μας -και ξεναγό- τον ντόπιο Αντριάν, καλοκαίρι του 2004, τη βάλαμε προορισμό. Θέλαμε να μάθουμε για την τύχη εκείνου του γεφυριού που, ακριβώς εκατό χρόνια πριν, είχε πολύ συγκινήσει τους Νταρδιώτες, αλλά κι όλους τους κατοίκους των κοντινών χωριών. Γρήγορα αφήσαμε τον κεντρικό δρόμο, περάσαμε μέσα απ’ χωριό Μπομποστίτσα και πήραμε να σκαρφαλώνουμε τις δασωμένες πλαγιές του Μοράβα…


  Η Δάρδα χτίστηκε αρχές του 18^ου αιώνα σαν επακόλουθο βίαιου εξισλαμισμού των γύρω χωριών και κωμοπόλεων. Ήταν τότε που, όσοι συνέχισαν να αντιστέκονται, να παραμένουν χριστιανοί, αναζήτησαν καταφύγιο σε τόπο απόμερο, πιο ασφαλή. Τέτοιον θεώρησαν ένα κοίλωμα του πανύψηλου Μοράβα, όπου τα καλοκαίρια πήγαιναν τα κοπάδια τους να ξεδιψάσουν. Και επειδή εκεί κοντά υπήρχε ανέκαθεν μια τεράστια απιδιά -Ντάρδα ή Δάρδα στα αρβανίτικα-  το χωριό που σιγά-σιγά σχηματίστηκε κράτησε ακριβώς αυτό το όνομα.

 Γρήγορα η Δάρδα, παρά τους δύστροπους γειτόνους της, άρχισε να μεγαλώνει, να προοδεύει. Ήρθε καιρός που έφτασε και ξεπέρασε τις τετρακόσιες οικογένειες, βοηθούμενη βέβαια σ’ αυτό και από τα ειδικά προνόμια που της παραχωρήθηκαν. Χτίστηκαν λοιπόν πέτρινα δίπατα σπίτια, εκκλησίες με πρώτη και καλύτερη εκείνη του Αϊ-Γιώργη στα 1839, σχολεία για να στεγάσουν Νηπιαγωγείο, Δημοτικό Αρρένων, Δημοτικό Θηλέων, Ελληνικό! Έγινε με τον καιρό όχι μόνο στολίδι της περιοχής, μα και παραθεριστικό κέντρο όλης της Κορυτσάς.
Οι Δαρδιώτες, τουλάχιστον στην αρχή, πρόκοψαν εξασκώντας το επάγγελμα του ξυλοκόπου. Γρήγορα όμως άλλαξαν τα μικρά τους εργαστήρια σε ξυλεμπορικά, έγιναν ανθρακέμποροι με επιχειρήσεις όχι μόνο στην Τουρκία κι αργότερα στο νεοσύστατο ελληνικό βασίλειο, μα και στη Βουλγαρία, στη Σερβία, προπαντός στη Ρουμανία. Φυσικά δεν υστέρησαν και στα γράμματα, κατακτώντας θέσεις και αξιώματα σημαντικά για την εποχή. Το σπουδαιότερο όμως απ’ όλα, και πρέπει να τονιστεί, ήταν ότι καθένας τους, όσο μακριά κι αν βρισκόταν, δεν ξέχναγε τη Δάρδα, στέλνοντας χρήματα, επιστρέφοντας στο χωριό συχνά. Σ’ αυτό το κλίμα δημιουργικής άμιλλας θα πρέπει λοιπόν να εντάξουμε και την κατασκευή του μικρού γεφυριού της φωτογραφίας μας.

Από τα δύο ρέματα που κατεβαίνουν απ’ τον Μοράβα, ενοχλούσε περισσότερο εκείνο που χώριζε τη Δάρδα απ’ τη Σινίτσα. Κυλώντας στα τελευταία σπίτια του χωριού, μπορούσε το βαρύ χειμώνα ακόμα και να διακόψει τελείως την επικοινωνία, δυσκολεύοντας τους μικρούς μαθητές που έρχονταν απ’ τα γύρω μέρη. Αποφάσισε τότε να λύσει το πρόβλημα, δωρίζοντας για να χτιστεί πέτρινο γεφύρι, κάποιος Δαρδιώτης ονόματι Χρήστος Θέμελης Γάιος!

 Είναι αλήθεια κρίμα που δεν γνωρίζουμε περισσότερα για αυτόν τον δωρητή∙ μάλλον που μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε. Πάντως πρέπει να καταγόταν απ’ τη σπουδαία οικογένεια Θέμελη που στην περιοχή έγραψε ιστορία. Έβγαλε αγωνιστές κατά των Τούρκων, μεγαλέμπορους ξυλείας με έδρα την Πάτρα, ακόμα και επιστήμονες σπουδαγμένους στην Αθήνα. Μάλιστα ένας τους, κάποια στιγμή, συγγένεψε με την άλλη σπουδαία φαμίλια του χωριού, εκείνη του Γάιου, κι έτσι, ίσως, απόγονος τούτου του γάμου να είναι κι ο δικός μας χορηγός. Πόσο σεβασμό αλήθεια, ευγνωμοσύνη, κρύβουν οι λέξεις που έχουν χαραχθεί πάνω στην καρτ-ποστάλ! «ΔΙΑ ΕΞΟΔΩΝ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΘΕΜΕΛΗ ΓΑΪΩ ΕΝ ΔΑΡΔΑ 1904». Πρέπει να είναι η ίδια η επιγραφή της μαρμάρινης πλάκας που στέκει εντοιχισμένη πάνω απ’ το τόξο του γεφυριού.

 Όμως αυτός ο ίδιος ο δωρητής φαίνεται πως πλήρωσε για να εκδοθεί η φωτογραφία και σε κάρτα. Το μαρτυρεί, πίσω της, εκείνο το τυπωμένο «EDITURA: CHRISTES TH. GAIO, BUCURESCI (ROMANIA) ». Εκτός κι αν πιστέψουμε πως τούτος, ο Θέμελης, στο Βουκουρέστι, όπως τόσοι άλλοι συγχωριανοί του, ασχολιόταν επαγγελματικά με εργασίες τυπογραφικές. Το σίγουρο είναι -για να ξαναγυρίσουμε στη σκηνή της φωτογραφίας- πως τουλάχιστον στα εγκαίνια του έργου του, στον αγιασμό του γεφυριού, ο δωρητής θα ήταν παρών. Πρέπει λοιπόν να ποζάρει, δικαιολογημένα υπερήφανος, κάπου κοντά στους δυο παπάδες. Με την ευκαιρία να δηλώσουμε, πως οι τελευταίοι είναι ο παπα-Ναούμ κι ο παπα-Γιάννης Ζέγκος, μόνιμοι κι οι δυο τους εφημέριοι εκείνη την εποχή στο χωριό. Δεξιά τους, με τη σκούφια της δουλειάς, ο πρωτομάστορας…

 Αν στο σχολιασμό της φωτογραφίας, για την όποια αποκρυπτογράφηση της, χρειάστηκαν να γίνουν κάποιες υποθέσεις, για το τι θα ακολουθήσει τη συγκεκριμένη σκηνή είναι πέρα για πέρα φανερό. Υπάρχουν και πολλές και αξιόπιστες μαρτυρίες για το σχετικό έθιμο. Βέβαια το γεφύρι της Δάρδας μπορεί να μην είναι απ’ τις μεγάλες του είδους κατασκευές, μα κι εδώ το μικρό έστω γλέντι θα στηθεί…

 Ψητό λοιπόν αρνί, κρασί, στο τέλος ο χορός, θα συνθέσουν τη γιορτή επισφραγίζοντας το γεγονός. Άλλωστε όλα αυτά τα χρωστάνε στους μαστόρους που, επιπλέον, τώρα θα τους δώσουν και κάποια δώρα -τα μπαχτσίσια- για τον κόπο τους. Ίσως να είναι δύο φορτία κρασί, ίσως δέκα οκάδες ρακή, μπορεί και τρία σφάγια. Ακόμα θα τους πληρώσουν την προτελευταία δόση, κι αν αντέξει το γεφύρι τις πρώτες κατεβασιές, τότε θα γίνει και η εξόφληση. Νόμος άγραφος το τελευταίο, κανόνας απαράβατος. Όσο για τους χτίστες που δουλέψανε στη Δάρδα, δεν μπορεί παρά να κατάγονται από τα ίδια τα χωριά της Κορυτσάς. Γιατί έβγαλε ο τόπος και πολλούς και ικανούς τέτοιους μαστόρους.

Ήταν ο Ηλία ο Κέρες -κοντά στα εκατό πια- που μας τα διηγιόταν όλα τούτα στο σπίτι του! Αρχοντικό το τελευταίο όχι σε μέγεθος -όπως τ’ άλλα σπίτια της Δάρδας- μα στη νοικοκυροσύνη! Παραδίπλα, η κυρά του τον άκουγε με προσοχή κουνώντας επιδοκιμαστικά κάθε τόσο το κεφάλι της. Περίπου στην ίδια μ’ αυτόν ηλικία αλλά ακούραστη, μας είχε από την αρχή καθίσει αναπαυτικά στα μπάσια -μάλλον στα δύο κρεβάτια δεξιά κι αριστερά του τζακιού- και μας είχε κεράσει λουκούμι με μπισκότο. Αφημένοι έτσι στις γνώσεις, στη μνήμη του μπάρμπα-Ηλία, ταξιδεύαμε γεμάτοι περιέργεια στο χρόνο ανακαλύπτοντας ξεχασμένα μυστικά. Προς έκπληξή μας, τούτος ο γέρος γνώριζε καλά, με λεπτομέρειες, καθετί απ’ τα δρώμενα του χωριού. Το κυριότερο, είχε ακουστά, από πρώτο χέρι, και του γεφυριού την ιστορία..! Τον εμπιστευόμαστε -διέθετε ο λόγος του πειθώ- απολαμβάνοντας ταυτόχρονα τα καλά ελληνικά του -μικρός φοίτησε στη Φλώρινα!

 -Γεφύρι του Μύλου το λέγαμε παλιά∙ ακόμη υπάρχει! Δίπλα του είχε μύλο…

 Αργά το απόγευμα βγήκαμε μαζί του στην αυλή, άνοιξε το πορτόνι, κι έδειξε, χαμηλά, δρόμο και κατεύθυνση… 

Σε λίγο, στο τέλος της κατηφοριάς, εκεί που ο δρόμος φεύγοντας για Σινίτσα υπερπηδούσε το λάκκο, αντικρίζαμε, επιτέλους, το μικρό γεφύρι. Βέβαια προς στιγμή, αναρωτηθήκαμε αν αυτό που βλέπαμε ήταν πραγματικά εκείνο που απεικόνιζε η καρτ-ποστάλ. Δεν υπήρχαν παραπέτα, ήταν αρκετά μικρότερο, πιο χαμηλό, ίχνη δε μύλου δεν βλέπαμε πουθενά. Κι όμως, με τη φωτογραφία στο χέρι, χρειάστηκε να αλλάξουμε μόνο μερικές θέσεις -συγκρίνοντας φόντο, παρατηρώντας λεπτομέρειες- για να πειστούμε, να ταυτοποιήσουμε με σιγουριά το τότε με το τώρα. Πάντως, να ομολογήσουμε πως ένας αιώνας είχε αφήσει για τα καλά τα σημάδια του και στο κτίσμα και στο τοπίο…

 Το τόξο, με καλά διατηρημένα ακόμη τα καμαρολίθια του, ανοίγει σήμερα 4.50 μ., ενώ ανασηκώνεται πάνω απ’ το νερό στα 2.10. Σ’ αυτό ακριβώς το ύψος διαμορφώνεται, επίπεδο σχεδόν, και το καλντερίμι διάβασης. Για να σε περάσει απέναντι χρειάζεται 10.60 μ., διαθέτοντας -και για τα σημερινά δεδομένα- ικανοποιητικό ωφέλιμο πλάτος, 3.90 μ.!  Σε ανύποπτους καιρούς, ο Θέμελης, οι μαστόροι, είχαν προβλέψει σωστά. Αυτός άλλωστε είναι και ο λόγος που εδώ πάνω, στη μοναξιά του Μοράβα, στην άσημη πια Δάρδα, το γεφύρι εξακολουθεί να παραμένει λειτουργικό.  

Το βράδυ βρεθήκαμε φιλοξενούμενοι στο σπίτι του Αντριάν -κέρασμα, ένα απίθανο μέλι απ’ τις κηρήθρες της αυλής του! Αν και οι στιγμές δεν προσφέρονταν -την επομένη ο μεγαλύτερος αδερφός αναχωρούσε αναζητώντας την τύχη του στην Αμερική- για αρκετή ώρα η συζήτηση περιστράφηκε γύρω απ’ την παλιά Δάρδα. Διακρίναμε  στα μάτια τους -για όσα αποκαλύπταμε- την έκπληξη, την ικανοποίηση, την απορία! Μόνο ο Αντριάν, μικρότερος στην οικογένεια, φαινόταν να δυσπιστεί. Αμφέβαλε ακόμη και για του γεφυριού την παλιά φωτογραφία. Τελικά, ήταν ο πρώτος που μας τη ζήτησε -όπως και μια άλλη που απεικόνιζε τη Δάρδα- για να την κορνιζάρει… 

Γυναίκες Δάρδας με την παραδοσιακή στολή 1909 - Gratë e Dardhës me veshje tradicionale 1909

 Shorti me nr 1633 i anakandit të kartolinave të vjetra përshkruhej kështu: Përurim i Urrës prej guri me financim të z Kristo Themeli. Në Dardhë 1904”.

Ja pra një fotografi dokument që vetëm një sy mjaftonte që të ndërgjegjësoheshe për vlerën e saj. Nga njëra anë, vërtetonte dhe nëpëmjet shikimit të gjitha sa dinim deri tani për fillimin e një urre të tillë, ceremoninë në lidhje me të, nga ana tjetër përbënte një sfidë të kërkoje që të gjeje diçka më tepër mbi urrën, por dhe për vetë fshatin.

Le të fillojmë nga fotografia,  që me sa duket bën të pavdekshëm çastin unikal të fshatit – atë të Dardhës, mbi Korçë! Urra, që do të bashkonte Sinicën fqinje, sapo kishte mbaruar dhe kjo ndodhi ,do të festohej në mënyrë të përshtatëshme. Dy klerikë kishin kryer ajazmonë që ishte traditë, nxënësit e vegjël këndonin ato sa për këtë rast përgatiti mësuesi, mjeshtrat uronin të sigurt për veprën e tyre, dhe udhëheqja lokale, krenare, thirrën fotografin. Jemi në 1904, dhe të gjithë ata së bashku mbi dhe rreth urrës, dalin së bashku në fotografi në një pozicion që duken të kënaqur. Do të kenë mundësi, që këtej e tutje ta thonë, por dhe ta “shohin” të gjallë.

Fotografia  rastisi që të printohej në kartolinë dhe për shumë kohë qarkullonte në Korçë. Atje  e gjeti – nëntë vjet më vonë më 1913- e bleu dhe e dërgoi me postë në atdheun e tij, në Hanjia të Kretës një ushtar i Batalionit Grek që në atë kohë kishte çliruar qytetin.

Më datën 26/10/1913, lexojmë në pjesën prapa të kartolinës “sot erdha me Dhiomidhi në Korçë, është një qytet i mirë por me borë dhe shumë i ftohtë..”

Fatmirësisht, qoftë dhe me shumë më të lartë nga çmimi fillestar, kartolina u ble....

Nga Korça, Dardha ndodhet – në jug- pothuajse 20 kilometra. Dhe ne, me udhërrëfyesin tonë – dhe guidant- me Adrianin vendas, në verë të 2004, e vendosëm në destinacion. Do të donim të mësonim për fatin e asja urre që, pikërisht 100 vjetë më parë, kishte prekur kaq shumë Dardharët, por dhe të gjithë banorët të fshatrave përreth. Shpejt lamë rrugën kryesore, kaluam nga fshati Boboshticë dhe morëm rrugën duke u kacavjerrur në pllajat e pyllëzuara të Moravës...

Dardha u ndërtua në fillimet e shek të 18-të si rrjedhim i islamizimit të dhunshëm të fshatrave dhe qytezave përreth. Ishte atëhere kur, të gjithë sa vazhdonin të rrezistonin, të mbeteshin të krishterë, kërkonin strehë në një vend të izoluar. Të tillë e konsideruan një vend “bark” të Moravës, ku gjatë verës çonin kopetë e tyre që të shuanin etjen. Dhe mqs atje pranë kishte pasur gjithmonë një apidia – Dardha ose Dhardha në arvanitëshe- fshati me ngadalë u formua dhe mbajti këtë emër.

Shpejt Dardha, mgjth fqinjët e saj të shtrembër, filloi që të rritej, të përparonte. Erdhi koha dhe arriti të kalonte 400 shtëpi, e ndihmuar natyrisht dhe nga privilegjet e veçanta që ju njohën. U ndërtuan pra shtëpi guri me dy kate, kisha , me të parën atë të Shën  Gjergjit në 1839, shkolla që të strehonin Kopshtin, Filloren e Djemëve, Filloren e Vashave, të gjitha GREKE! U bë  me kohë jo vetëm një stoli e zonës por dhe një qëndër pushimi e gjithë Korçës.

Dardhiotët, të paktën në fillim, bënë prokopi duke ushtruar profesionin e tyre prej druvari. Por shpejt i ndryshuan punishtet e tyre të vogla në dyqane druri, u bënë tregëtarë qymyri  jo vetëm në Turqi dhe më vonë në mbretërinë e sapothemeluar greke, por dhe Bullgari, në Serbi, sidomos në Rumani. Sigurisht nuk mbetën prapa dhe në dije, duke arritur pozicione dhe grada të rëndësishme për kohën. Por ajo që ka më tepër vlerë  dhe duhet të theksohet është fakti që sa do larg që të ndodhej, nuk e harronte Dardhën. Në këtë solidaritet krijues do të duhet pra që të rënditim dhe ndërtimin e urrës së vogël të fotografisë sonë.

Nga të dy përrenjtë që zbresin nga Morava, më shumë shqetësonte ai që ndante Dardhën nga Sinica. Duke rrjedhur në shtëpitë e fundit të fshatit, mundej që gjatë dimirit të rëndë të ndërpriste plotësisht komunikimin, duke vështirësuar fëmijët e vegjël që të vinin nga vendet përreth. Vendosi atëhere që të zgjidhte problemin, duke dhuruar që të ndërtohej një urrë guri, një dardhiot me emrin Hristo Themelis Gajos!

Është me të vërtetë mëkat që nuk dimë më tepër për këtë dhurues, për më tepër që vetëm supozime mund të bëjmë. Mgjth  atë duhet ë kishte prejardhje nga familja e njohur Themeli që në këtë zonë shkruante histori. Nxorri luftëtarë kundër Turqve, tregëtarë druri me qëndër Patrën, bile dhe shkencëtarë të studiuar në Athinë. Bile njëri prej tyre, në një farë momenti, u bë i afrëm me një familje të madhe të fshatit atë të Gajos, dhe kështu, ndoshta, pasardhës i kësaj martese të jetë dhe sponsori ynë. Me të vërtetë, sa vallë respet, mirënjohje, fshehin fjalët që janë shkruar mbi kartolinë! “ ME HARXHE TË ZOTIT HRISTO THEMELI GAJO NË DARDHË 1904”. Duhet të jetë vetë mbishkrimi i pllakës prej mermeri që qëndron e murosur mbi harkun e urrës.

Por vetë ky dhurues duket se pagoi që të publikohej fotografia në kartolinë. E dëshmon nga prapa, e shkruara :

«EDITURA: CHRISTES TH. GAIO, BUCURESCI (ROMANIA) ». Vetëm nëse besojmë se ky, Themeli, në Bukuresht, si dhe të tjerë bashkëfshatarë të tij, merreshin në mënyrë profesionale me punë printuese. Ajo që është e sigurt është –që të kthehemi sërish në skenën e fotografisë- se të paktën në inagurimin e veprës së tij, në ajazmën e urrës, dhuruesi ishte prezent. Duhet pra të pozonte i justifikuar krenar, diku pranë priftërinjëve.

Me këtë rast të deklarojmë, se këta të fundit ishin papa Naumi, dhe papa Jani Zengo, banorë të përhershëm dhe famulltarë të gjatë kësaj periudhe në fshat. Në të djathtë të tyre, me kapelen e punës është mjeshtri i parë.

Nëse në komentin e fotografisë, për çkodimin e sëcilës u deshën të bëheshin disa interpretime, se çfarë do të pasonte këtë skenë është plotësisht e dukshme. Ekzistojnë dhe shumë dëshmi të besueshme për këtë traditë.

Sigurisht urra e Dardhës mund të mo jetë nga më të mëdhatë e llojit në ndërtim, por dhe këtu qoftë dhe një festë e vogël do të organizohej.....

Pra shqerë e pjekur, verë, në fund valle, do të përbënin festën duke vulosur këtë ndodhi. Si do që të jetë të gjitha këto ja u kanë borxh mjeshtrave që, për më tepër, tani do t’iu japin disa dhurata – bakshishe- për lodhjen e tyre. Ndoshta ndonjë ngarkesë verë, ndoshta nja dhjetë okë raki, mundet dhe tre të bagëti të therrura.  Për më tepër do t’iu paguajnë këstin e parafundit, dhe nëse duron urra zbritjet e para atëhere do të kryhet dhe shlyerja e saj. Ligj i pashkruar kjo e  fundit. Por për të gjithë ndërtuesit që punuan në Dardhë, nuk mund që të kenë veçse origjinën nga fshatrat e Korçës. Sepse ky vend nxorri mjaft mjeshtra të aftë.

Ishte  Ilia Keresi – rreth të 100 tashmë- që na tregonte të gjitha këto në shtëpinë e tij!

Kjo e fundit një shtëpi e madhe arkondiko, jo kaq në masë – si shtëpitë e tjera të Dardhës – por në nikoqirllëk! Pranë, zonja e tij e dëgjonte me kujdes duke tundur në mënyrë pohuese herë pas here kokën e saj. Pothuajse një moshë me të por e palodhuri, na kishte ulur në basiatë e rrehatëshme – të themi  më mirë, pranë dy krevatëve në të majtë dhe në të djathtë të oxhakut – na kishte qërasur me llokume dhe biskotë.

Duke u lënë kështu në njohuritë dhe memorien e barba (xhaxhi) Ilias, udhëtonim të mbushur me kuriozitet në kohë duke zbuluar sekrete të harruara. Për çudinë tonë, ai plak njihte mirë dhe me hollësi të gjitha ato sa kishin ndodhur në fshat. Por kryesorja, kishte dëgjuar vetë historinë e urrës..! I kishim besim- kishte fjalë dhe aftësi bindëse- duke shijuar në të njejtën kohë greqishten e mirë të tij- kishte studiuar i vogël në Follorinë!. 

- Urra e mullirit e quanim më parë, akoma ekziston! Pranë saj ka një mulli....

Vonë mbasdite dolëm me të në avlli, u hap portoni, dhe tregoi, poshtë, rrugën dhe drejtimin. ....

Pas pak në fund të tatëpjetës, atje ku rruga duke ikur për Sinicë kapërcente gropën, takuam, si përfundim, urrën e vogël.

Sigurisht për një çast pyetëm veten, nëse ajo që shikonim ishte me të vërtetë ajo që tregonte kartolina. Nuk ekszitonin parapeta, ishte mjaft më e vogël, më e ulët, gjurmë mulliri nuk shikonim asgjëkundi. Por me fotografinë në dorë na u desh të ndryshonim disa pozicione – duke krahasuar sfondin, duke vënë re hollësirat – që të bindemi, të identifikojmë me sigur të atëhershmen me të tashmen. Mgjth atë të pranojmë se një shekull i kishte lënë për mirë shenjta e tij dhe në ndërtesë dhe në ambjent....

Harku, me gurët e kamarës të ruajtura akoma mirë, hapej rreth 4,5 m, ndërsa ngrihej nga ujrat rreth 2.1 m. Pikërisht në këtë lartësi krijohet, pothuajse i sheshtë, kalldrëmi i kalimit. Që të të kalojë përballë duhet 10,60 me, duke disponuar – dhe për kohën e sotme një gjerësi të përdorshme të kënaqëshme prej 3,9 m! Në kohë të paparashikueshme, Themeli, mjeshtrat, parashikuan drejt. Kjo është arsyeja që këtu lart në vetminë e Moravës, në Dardhën e parëndësishme, urra mbetet funksionale.

Në mbrëmje u gjendëm miq në shtëpinë e Adrianit- qëraje, një mjaltë e paparë nga hojet e avllisë së tij! Mgjth se momentet nuk ofroheshin – të nesërmen vëllai i tij i madh do të ikte për të kërkuar fatin në Amerikë- për mjaft kohë biseda u vërtit rreth Dardhës së vjetër. Vumë re në sytë e tyre – për ato sa zbuluam- surprizë, sodisfaksim dhe çudi! Vetëm Adriani, më i vogëli në familje dukej që kishte dyshime. Kishte dyshime dhe për fotografinë e vjetër të urrës. Më në fund ai ishte i pari që na i kërkoi – si dhe një tjetër që kishte Dardhën – që ta bënte kornizë.....

Δάρδα το 1890 - Dardha më 1890

Ναός Αγίου Γεωργίου Δάρδας Κορυτσάς - Kisha e Shën Gjergjit në Dardhë të Korçës 

Η γέφυρα της Δάρδας όπως είναι σήμερα - Urra e Dardhës sot

πηγή