Η ΗΠΕΙΡΟΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΟΥ ΛΟΡΔΟΥ ΒΥΡΩΝΑ

 

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΝΑΘΑΝΑΗΛ 

Δρ Λαογραφίας ΔΠΘ

Η ΗΠΕΙΡΟΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΟΥ ΛΟΡΔΟΥ ΒΥΡΩΝΑ

Εισαγωγικά

Στις 19 Απριλίου του 2024 συμπληρώθηκαν 200 χρόνια από το θάνατο του Λόρδου Βύρωνα, του μεγάλου Φιλέλληνα Βρετανού ρομαντικού ποιητή. Με την ευκαιρία αυτή διοργανώθηκε μόνιμη έκθεση στο Βυρώνειο Κτίριο της Ιεράς Πόλης του Μεσολογγίου, με τίτλο «Ο Μπάιρον και η Ελλάδα», προϊόν συνεργασίας της Βυρωνικής Εταιρείας Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου και του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου. Στα εγκαίνια της έκθεσης, η Υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη κήρυξε το 2024 ως «Αφιερωματικό Έτος στο Λόρδο Βύρωνα», τονίζοντας ότι η ενέργεια αυτή «... αποτελεί ελάχιστο φόρο τιμής σ' αυτόν τον μεγάλο Φιλέλληνα, με ανέσπερη την ακτινοβολία του έργου και της δράσης του υπέρ του έθνους των Ελλήνων. Μιας διαχρονικής φωνής δικαιοσύνης, τότε για την ανεξαρτησία μας, σήμερα για το δίκαιο αίτημα της επανένωσης των Γλυπτών του Παρθενώνα». Να σημειωθεί ότι ήδη, από το 2008, η Ελληνική Πολιτεία, ύστερα από σχετική πρόταση του τότε Προέδρου της Βουλής των Ελλήνων Δημήτρη Σιούφα, προς τον τότε Υπουργό Εσωτερικών και μετέπειτα Πρόεδρο της Δημοκρατίας, Προκόπη Παυλόπουλο, καθιέρωσε, με το Προεδρικό Διάταγμα 130 (ΦΕΚ 191/Α/19.9.2008), την ημέρα του θανάτου του ποιητή ως Ημέρα Φιλελληνισμού και Διεθνούς Αλληλεγγύης. Στο πλαίσιο αυτό, θεωρώ ιδιαίτερα τιμητική την πρόταση που μου έγινε από τη σεβαστή Πρόεδρο της Εταιρείας Ηπειρωτικών Μελετών και ομότιμη καθηγήτρια Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κυρία Κατερίνη Λιάμπη να συμμετάσχω στο συλλογικό τόμο του Ηπειρωτικού Ημερολογίου, μέρος του οποίου αφιερώνεται στο Λόρδο Βύρωνα.

Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι να διερευνηθεί η συμβολή της Ηπεί ρου, της πρώτης περιοχής που επισκέφθηκε ο Βύρωνας, κατά το πρώτο του ταξίδι του στην Ελλάδα (1809-1811), στο έργο και τη ζωή του μεγάλου Φι-λέλληνα. Αφορμή για την οριστικοποίηση του σκοπού ήταν μια συνέντευξη του Βρετανού καθηγητή Roderick Beaton' που έδωσε στη δημοσιογράφο Μαρία Σφυρόερα της ΕΡΤ, το 2017, με αφορμή το βιβλίο του Ο Πόλεμος του Μπάιρον. Στη συνέντευξη αυτή ο Beaton ξεκίνησε με τη φράση που φέρεται να είπε ο Λόρδος Βύρων, το καλοκαίρι του 1823, όταν επέστρεψε στην Ελλάδα για να συμμετάσχει στον Αγώνα για την Ελληνική Ανεξαρτησία, ανα-φερόμενος στο πρώτο του ταξίδι: "If I am a poet... the air of Greece made me one" [Αν είμαι ποιητής, η ατμόσφαιρα της Ελλάδας με έκανε έτσι]. Όπως περαιτέρω παρατηρεί ο Βρετανός καθηγητής, αυτή η πρώτη επαφή του ποιητή με την Ελλάδα αποτέλεσε το φυτώριο και τον καταλύτη ταυτόχρονα για την αλλαγή στη στάση ζωής του «... που θα τον οδηγήσει από τη ρομαντική επαναστατικότητα των πιο διάσημων ποιημάτων, στην πολιτική δράση της Επανάστασης στην Ελλάδα». Ο Beaton υποστηρίζει, επίσης, ότι και ο ίδιος εμφορείται από παρόμοια συναισθήματα. Είναι οι βασικές εμπειρίες που απέκτησε αναφορικά με την Ελλάδα που τον επηρέασαν να γίνει συγγραφέας και επιστήμονας· «...το χρωστάω στην Ελλάδα», υποστήριξε. Τον γοήτευσαν οι άνθρωποι, η γλώσσα, το τοπίο...

Εικόνες της Ηπείρου

Ποια, λοιπόν, αναλογικά, υπήρξε η ατμόσφαιρα που βίωσε στην Ελλάδα και πιο συγκεκριμένα στην Ήπειρο, την πρώτη περιοχή που επισκέφθηκε ο Βρετανός αριστοκράτης, κατά το πρώτο του ταξίδι, διακόσια και πλέον χρόνια πριν; Οι υπάρχουσες πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές και το οικείο βιβλιογραφικό υλικό για το μεγάλο Φιλέλληνα είναι σχεδόν ανεξάντλητο. Η παρούσα εργασία θα επικεντρωθεί στην προσπάθεια να προβληθούν, ενδεικτικά, γεγονότα-εικόνες από την Ήπειρο του 1809, όπως αυτές περιγράφονται από τον ίδιο στο έργο του και σχετίζονται με τον τόπο και τους ανθρώπους. Εικόνες που μπορεί να οδηγήσουν σε διαπιστώσεις-ενδείξεις της μετέπειτα πορείας του μεγάλου Βρετανού ρομαντικού ποιητή. Ο ίδιος δεν τηρούσε ταξιδιωτικό ημερολόγιο, όπως ο Hobhouse, ο οποίος, με τη μορφή Επιστολών (Letters), κατέγραφε κάθε στοιχείο σχετικό με την επίσκεψή τους. 1ο Οι ταξιδιωτικές εντυπώσεις και εμπειρίες του Λόρδου Βύρωνα εντοπίζονται στο αφηγηματικό, λυρικό και αυτοβιογραφικό του ποίημα" Childe Harold's Pilgrimage και την αλληλογραφία του. 

18 Το πρώτο ταξίδι του George Gordon Byron, 6th Baron Byron (1788-1824) στην Ελλάδα πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του Grand Tour.  Ο ίδιος ήταν εκείνη την εποχή 21 ετών και μόλις είχε γίνει μέλος της Βουλής των Λόρδων.  Συνοδευόταν από τον John Cam Hobhouse, Baron Broughton (1786-1869), φίλο από τα φοιτητικά του χρόνια στο Trinity College του Cambridge. Τότε, η Ελλάδα που σκόπευαν να επισκεφθούν, όπως σημειώνει ο Beaton, «...δεν ήταν στην πραγματικότητα παρά ένας γεωγραφικός προσδιορισμός μάλιστα ασαφής», αποτελώντας τμήμα ενός ισλαμικού κράτους, της αχανούς Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.  ... και

Σύμφωνα και με την πρώτη επιστολή του Hobhouse, αφού αρχικά παρέμειναν τρεις εβδομάδες στη Μάλτα, τελικά, ύστερα από τον αρχικό δισταγμό τους, αν θα έπρεπε να κατευθυνθούν προς τη Σμύρνη ή σε κάποιο λιμάνι της Ευρωπαϊκής Τουρκίας, επέλεξαν να επισκεφθούν την Ήπειρο. Επιβιβάσθηκαν στο Βρετανικό πολεμικό μπρίκι "Spider" και το Σάββατο 23 Σεπτεμβρίου του 1809 διέπλευσαν το στενό Κεφαλονιάς – Ζακύνθου. 

Εκείνη την εποχή κυρίαρχος της Ηπείρου ήταν ο Αλή Πασάς, που τη διοικούσε με σιδηρά πυγμή. Αντιλαμβανόμενος, όμως, από διοικητικής και εμπορικής πλευράς, τη σημασία της ασφαλούς μετακίνησης μέσα στην επικράτειά του, συνέβαλε στη βελτίωση του οδικού δικτύου. Παράλληλα, κατέβαλε προσπάθειες για την αντιμετώπιση της ληστείας. Έτσι η περιοχή του αποτελούσε πλέον ασφαλή σημαντικό διαμετακομιστικό κόμβο της Δύσης, τόσο ατμοπλοϊκώς όσο και οδικώς. Για την ανάδειξη των Ιωαννίνων, της πρωτεύουσάς του, σε σταυροδρόμι επικοινωνίας Ανατολής και Δύσης και την ισχυροποίησή τους σε σημαντικό διοικητικό και εμπορικό κέντρο της περιοχής, κυρίαρχο ρόλο έπαιξε η οικονομική, πνευματική και κοινωνική ανάπτυξη της πόλης. Η τελευταία αποτέλεσε κέντρο δημιουργίας και διακίνησης ελεύθερων ιδεών, μέσα από την ενίσχυση της παιδείας και τη λειτουργία των φημισμένων σχολείων της, που ιδρύθηκαν από δωρεές και αγαθοεργίες των αποδήμων Ηπειρωτών μεγαλεμπόρων προς την πατρίδα τους. 

Οι φοβεροί και απάτητοι βράχοι" του Σουλίου του προκαλούν δέος. Εκεί βρίσκουν καταφύγιο μόνο τα άγρια ζώα, οι λύκοι και οι αετοί και το πιο σκληρό όλων, ο άνθρωπος.  Αποχαιρετώντας τα χριστιανικά κράτη και συνεχίζοντας τη διαδρομή του στο εσωτερικό, ο ποιητής εισέρχεται σε μια χώρα άγνωστη, που προκαλεί το φόβο σε κάθε περιηγητή. Όμως ο ίδιος δε φοβάται· προχωρά για να συναντήσει κάτι το πρωτόγνωρο.  Πανέμορφα φυσικά τοπία, ομορφότερα ακόμα κι από την περίφημη Αττική, απλώνονται μπροστά του· ούτε ο φημισμένος και ιερός Παρνασσός, ο αγαπημένος των ποιητών, δεν μπορεί να συγκριθεί μαζί τους. Τόποι και τοπία που δεν αναφέρονται στην ιστορία, δεν έχουν όνομα, δε βρίσκονται στο χάρτη. Εκεί οι Χριστιανοί και οι λειτουργοί τους περιφρονούνται· είναι το «φιλοτάραχο και τολμηρό έθνος» που διοικεί με την «αιματηρή χείρα» του ο Σατράπης της Ηπείρου. Οι μόνοι που περιφρονούν τη δύναμή του είναι οι ορεινοί Σουλιώτες. Στην ανδρεία, τη ντομπροσύνη και την ανθρωπιά τους αναφέρεται σε επόμενους στίχους του, όταν εκείνος με τον Hobhouse, ναυάγησαν στις απόκρημνες ακτές του Σουλίου, ταξιδεύοντας με το πλοίο από την Πρέβεζα στην Πάτρα, επειδή η οδική διαδρομή ήταν επικίνδυνη λόγω των επιδρομών των ληστών εκείνη την περίοδο. Οι Σουλιώτες υπήρξαν «… οι φιλανθρωπότεροι των πολιτισμένων δούλων… [τους]… προσέφερον τροφήν λιτήν μεν, αλλά την μόνην που είχον…» και, όπως δεικτικά παρατηρεί, «…οποίον διδακτικόν μάθημα παρέχει στους πλέον πολιτισμένους του κόσμου!...» Σύμφωνα και με τον Beaton, αυτό ήταν και το γεγονός που ο Λόρδος Βύρων εμπνεύστηκε τη σκηνή του ναυαγίου στο δεύτερο Άσμα του έργου του «Δον Ζουάν», ενώ παράλληλα του προκάλεσε και τον «ισόβιο θαυμασμό του για τους Σουλιώτες». Συγκλονίζεται με το τοπίο, που του αποκαλύπτεται, αντικρίζοντας το Μοναστήρι του Άη Λιά, στο λόφο της Ζίτσας. Το γαλάζιο του ουρανού, το κελάρυσμα του χειμάρρου· βράχοι, ποτάμια, βουνά και δάση συνθέτουν ένα κόσμο μαγικό. Οι λευκοί τοίχοι της Μονής ξεπροβάλλουν κι ο φιλόξενος καλόγηρος τον υποδέχεται. Τί ευτυχία για τον ταξιδιώτη να αναπαυθεί εκεί, ατενίζοντας το υπέροχο τοπίο που βρίσκεται κοντά στον ουρανό και ν’ αναπνεύσει τον καθαρό αέρα που του προσφέρεται… Περιγράφοντας τους υπηκόους του Αλή Πασά επισημαίνει ιδιαίτερα τη συμπεριφορά του λιγόλογου υπεροπτικού Τούρκου με τα μακριά γένια, που συμπεριφέρεται σκληρά, αισθανόμενος την ισχύ του, απέναντι στους άλλους. Μαρτυρεί και θλίβεται πολύ με τη δυστυχία της Ελλάδας, η οποία, παρ’ όλο που είναι υπόδουλη, εξακολουθεί να είναι μεγάλη, όμως «… ο έσχατος των Οθωμανών δύναται να μεταχειρίζεται ως δούλους…» τους περήφανους Έλληνες. Οι ίδιοι θα πρέπει να μην στηριχθούν σε κανέναν, και να πολεμήσουν μόνοι τους για ν’ αποκτήσουν την ελευθερία τους. Από τις επαφές που είχε ο Λόρδος Βύρων με τους κατοίκους των Ιωαννίνων διαπιστώνει το υψηλό μορφωτικό τους επίπεδο και τη σωστή χρήση της ελληνικής γλώσσας, σε σύγκριση με άλλους Έλληνες που συνάντησε σε περιοχές του υπόδουλου ελληνικού χώρου που επισκέφθηκε αργότερα. Στο μικρό διάστημα που παρέμεινε στην πόλη προσπάθησε να τη «γνωρίσει» όσο το δυνατόν καλύτερα, παρακολουθώντας, μαζί με τον Hobhouse, ακόμα και παράσταση Καραγκιόζη, την οποία περιγράφει ο τελευταίος με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γιατί θα πρέπει να τους έκανε εντύπωση ως κάτι το πρωτόγνωρο, τονίζοντας ιδιαίτερα και τη χαρακτηριστική προφορά του εβραίου Καραγκιοζοπαίκτη Στα Γιάννινα  γνωρίστηκε και με τον λόγιο, συγγραφέα και δάσκαλο της φημισμένης Καπλανείου Σχολής Αθανάσιο Ψαλίδα, ο οποίος, όπως σημειώνει ο Βρετανός ποιητής, έχαιρε μεγάλης εκτίμησης από τους συμπατριώτες του.4Από εκείνον πληροφορήθηκε για την αρπαγή των γλυπτών από τον Έλγιν. Οι πληροφορίες αυτές βαθιά τον επηρέασαν και τον οδήγησαν να μετατραπεί στο χειρότερο κατήγορο για την αδικία που έγινε σε βάρος της Ελλάδας, εκφράζοντάς την με την κορυφαία του ωδή «Η κατάρα της Αθηνάς». Αποχαιρέτησε τα φιλόξενα εδάφη της Ηπείρου με την επίσκεψή του στην πόλη της Πρέβεζας, για την οποία, σύμφωνα με τον Βασιλά, ο Λόρδος Βύρων κάνει μια εξαιρετική περιγραφή, αποκαλώντας την με το ποιητικό όνομα Ουτρέικι (Utraikey). Παρομοιάζει τον κόλπο της ως κυκλοειδή δεξαμενή που στα νερά της αντικατοπτρίζονται οι ακτίνες της σελήνης και τα δέντρα του δάσους αποτυπώνονται σε ήρεμη ταλάντωση. Μια πόλη που προσφέρει στον επισκέπτη την απόλυτη ηρεμία… Εκεί το βράδυ στην ποιητική Ουτρέικι ο ίδιος αποκτά και μια πρόσθετη εμπειρία μέσα από το άκουσμα των τραγουδιών των παλληκαριών που τους συνόδευαν, προκειμένου να συνεχίσουν οδικώς την κάθοδό τους στην Αιτωλοακαρνανία. Όπως σημειώνει ο Beaton αφού έβαλαν ένα αρνί στη σούβλα, τα παλληκάρια της συνοδείας τους άρχισαν να χορεύουν και να τραγουδούν. Τα λόγια εκείνων των τραγουδιών έκαναν μεγάλη εντύπωση στον ποιητή και τα παραθέτει σε ελεύθερη μετάφραση στο έργο του, ενώ στις σημειώσεις του τα έχει προσθέσει και στην αλβανική γλώσσα. Όπως περαιτέρω σημειώνει ο Beaton φαίνεται ότι πρόκειται για κλέφτικα τραγούδια, όπου τονίζεται «…η ελεύθερη ψυχή [του ήρωα], που ξεπερνάει όλα τα εμπόδια…».Οι εμπειρίες αυτές δείχνουν να επηρέασαν τον ποιητή στο έργο του και ειδικότερα στη δημιουργία του βυρωνικού ήρωα–πρωταγωνιστή πολλών από τα όψιμα ποιήματα και θεατρικά του έργα. Φαίνεται ότι αυτή η απρογραμμάτιστη επίσκεψη του Λόρδου Βύρωνα στην Ήπειρο, στον άγνωστο γι’ αυτόν τόπο, που, μέσα από γεγονότα-εικόνες, εντυπωσιάστηκε με το τοπίο, συγκλονίστηκε με τους ανθρώπους, τη συμπεριφορά και την προσφορά τους, επηρεάστηκε από τα τραγούδια τους, διέκρινε και εκτίμησε, μέσα από την κλασική παιδεία του, το υψηλό επίπεδο μόρφωσής τους, σε σχέση με άλλους Έλληνες, υπήρξαν στοιχεία που οριοθέτησαν την περαιτέρω πορεία του έργου του, συμβάλλοντας στη εδραίωση και ενίσχυση της Φιλελληνικής του στάσης, που τον οδήγησε να προσφέρει ακόμα και τη ζωή του για την Απελευθέρωση των Ελλήνων. 

Επίλογος 

Κάθε χρόνο η Εταιρεία για τον Ελληνισμό και τον Φιλελληνισμό, σε συνεργασία με την Ακαδημία Αθηνών, απονέμει το διεθνές βραβείο Lord Byron σε διακεκριμένες προσωπικότητες που οι σταδιοδρομίες τους στηρίζονται στις αξίες του Φιλελληνισμού. Έτσι και φέτος, με την ευκαιρία των διακοσίων χρόνων από το θάνατο του διάσημου Βρετανού ποιητή, στο πρόσωπό του βραβεύθηκε ο Earl of Lytton, απευθείας απόγονός του τέταρτης γενεάς, από την κόρη του Ada Byron Lovelace, που θεωρείται και η «πρώτη προγραμματίστρια στον κόσμο». Ο ίδιος, σε συνέντευξή του στο δημοσιογράφο Α. Κατσικίδη της Καθημερινής, ταυτίζει, μεταξύ άλλων, την έννοια του Φιλελληνισμού, με την έννοια της αλληλεγγύης μεταξύ των κρατών. Μάλιστα, απαντώντας σε ερώτημα του ίδιου δημοσιογράφου για το τί ήταν εκείνο που έκανε το Λόρδο Βύρωνα να εγκατασταθεί σ’ αυτήν και να πολεμήσει στο πλευρό των επαναστατημένων Ελλήνων, ο Earl of Lytton τον παρέπεμψε στην επιστολή της 18ης Ιανουαρίου 1824 του προγόνου του προς στον Στρατηγό Ανδρέα Λόντο. Στην επιστολή αυτή ο ποιητής περιέγραφε την Ελλάδα ως τη χώρα της τόλμης και της ανδρείας, των τεχνών και της διαρκούς ελευθερίας και, από τα ταξίδια που έκανε σ’ αυτήν, κατά τα νεανικά του χρόνια, αντικρύζοντάς την, ακόμα και μέσα από τα ερείπιά της, τη θεωρούσε ως τη χώρα των ηρώων. Εκφράζοντας τους φιλικούς δεσμούς που τον συνέδεαν με το Στρατηγό της Επανάστασης και την ευγνωμοσύνη που ένιωθε για τη φιλοξενία που ο ίδιος του είχε προσφέρει κατά τη διάρκεια της παραμονής του, ο Λόρδος Βύρων πίστευε ότι ήταν ιδιαίτερα τιμητικό για τον ίδιο να υπηρετήσει, κάτω από τις διαταγές του, ενέργεια, που όπως σημείωνε, αποτελούσε μια από τις πιο ευτυχισμένες στιγμές της ζωής του. Κατά την άποψη του Earl of Lytton αυτά τα συγκεκριμένα λόγια του διάσημου ποιητή αποδίδουν περιληπτικά την εικόνα που είχε ο τελευταίος για την Ελλάδα εκείνη την εποχή. Επίσης, ο Robin Byron, ο 13ος Lord Byron ο οποίος είναι και ο κληρονόμος του τίτλου του μεγάλου Φιλέλληνα, περιγράφει τον πρόγονό του ως έναν ιδεαλιστή που ήταν πάντα με το μέρος των αδυνάτων, είτε αφορούσε έθνη, όπως η Ελλάδα, ή πρόσωπα. Όλα, λοιπόν, δείχνουν να ξεκίνησαν και να έχουν τις ρίζες τους σ’ αυτή την πρώτη επίσκεψη του μεγάλου ποιητή στην Ήπειρο και τις εμπειρίες που απέκτησε. Όλα έχουν αναφορές και συνδέονται μ’ αυτήν την ατμόσφαιρα που έζησε στην Ελλάδα με αφετηρία την Ήπειρο. Ως ύστατη δε προσφορά του προς την Ελλάδα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και η διαφαινόμενη αλλαγή στάσης της νέας Εργατικής Κυβέρνησης του Ηνωμένου Βασιλείου σε ό,τι αφορά το θέμα των «Ελγίνειων», εντάσσοντάς την στο πλαίσιο της σύγχρονης αντίληψης του Φιλελληνισμού, τον οποίο με πάθος υπηρέτησε, που αποτυπώνεται με την υιοθέτηση του θεσμού της διεθνούς αλληλεγγύης μεταξύ των κρατών. 

BIBΛIOΓPAΦIA 

Eλληνική Ακαδημία Αθηνών 2024: Ακαδημία Αθηνών, Το διεθνές Βραβείο Lord Byron 2024 απενεμήθη στον Earl of Lytton, http://www.academyofathens.gr/el/announcements/press-releases/20240704 Beaton 2015: Beaton R., Ο Πόλεμος του Μπάιρον, (μτφρ. Κατερίνα Σχινά), Αθήνα, 26-27, 31. Βιγγοπούλου: Βιγγοπούλου I., Hobhouse, John Cam, Lord Broughton, Travelogues, Με το βλέμμα των περιηγητών, Ίδρυμα Λασκαρίδη, 102, 106. https://el.travelogues.gr/travelogue.php?view=49&creator=112715 8&tag=123 Βυρωνική Εταιρεία Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου 2023: Επίτιμος Πρόεδρος της Βυρωνικής Εταιρείας Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου, https://www. messolonghibyronsociety.gr Δήμος Βύρωνα 2024: Συνάντηση Δημάρχου Βύρωνα με την επιτροπή που συνέστησε η Υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη κηρύσσοντας το 2024 ως «Αφιερωματικό έτος» στον Λόρδο Βύρωνα, https://www. dimosbyrona.gr/article.php?id=12389 Δήμος Ζίτσας 2016: Αποκαλυπτήρια προτομής του Λόρδου Βύρωνα στην Τ.Κ. Ζίτσας, https://www.zitsa.gov.gr/news/anakoinoseis-6/5064- apokalupteria-protomes-tou-lordou-burona-sten-t-k-zitsas Εθνικό Ιστορικό Μουσείο 2024: Μόνιμη έκθεση «Ο Μπάιρον και η Ελλάδα», https://www.nhmuseum.gr/ektheseis/periodikes/item/17579-obairon-kai-i-ellada-byron-and-greece Εθνικό Ιστορικό Μουσείο 2024: 48ο Συνέδριο Βυρωνικών Εταιρειών, «Μπάιρον: Ο Προσκυνητής της Αιωνιότητας», https://www.nhmuseum. gr/ekdiloseis/item/17596-48o-diethnes-vyroniko-synedrio-tisdiethnoys-enosis-vyronikon-etaireion-mpairon-o-proskynitis-tisaioniotitas Ελληνικό Μουσείο Πληροφορικής: «Γεννήθηκε η Ada Lovelace, η πρώτη προγραμματίστρια», https://elmp.gr/sansimera/gennithike-i-adalovelace-i-proti-programmatistria/

Εταιρεία για τον Ελληνισμό και τον Φιλελληνισμό 2024: Διαδραστικός Χάρτης με τα ταξίδια του Λόρδου Βύρωνα στην Ελλάδα, την Ιταλία και την Ελβετία. Διαδραστικός χάρτης με τα ταξίδια του Λόρδου Βύρωνα στην Ελλάδα, την Ιταλία και την Ελβετία - Εταιρεία για τον Ελληνισμό και τον Φιλελληνισμό (eefshp.org) Ιωαννίδης 2024: Ιωαννίδης Σ., Ένας λόρδος που λέγεται Βύρων, Καθημερινή, https://www.kathimerini.gr/culture/563113657/enas-lordos-poylegetai-vyron/ Καράμπελας 2012: Καράμπελας Ν., Ο λόρδος Βύρων στην Πρέβεζα 1809. Ένα γράμμα του και μια δωρεά του στη Θεοφάνειο Σχολή στο Κ. Καράμπελας (επιμ.), Άπαντα Ηλία Β. Βασιλά. Πρέβεζα, 136-137, 140. Καράμπελας – Κωνσταντάκη 2021: Καράμπελας N. – Κωνσταντάκη Α. (επιμ.), Ταξιδεύοντας στην Ήπειρο του 19ου αι., Πρέβεζα. Κορνούτος 1976-1977: Κορνούτος Γ., Οι Έλληνες και ο λόρδος Μπάυρον στην Ιταλία, Μνημοσύνη 6, 205-216. Κωτόπουλος 2007: Κωτόπουλος Τ., Διονύσιος Σολωμός: Μια ενδιαφέρουσα διακειμενική συνομιλία με το Λόρδο Βύρωνα, Ηπειρωτικό Ημερολόγιο, 239-240. Λάππα-Οικονόμου 2021: Λάππα-Οικονόμου Ε., Η Ωδή του Λόρδου Μπάιρον και η συνάντησή του με τον Αθανάσιο Ψαλλίδα στα Γιάννενα. https://frear.gr/?p=30922 Μοναστήρια της Ελλάδας: «Ιερά Μονή Προφήτη Ηλία Ζίτσας Ιωαννίνων», https://www.monastiria.gr/ Ναθαναήλ 2016: Ναθαναήλ Γ., Ελληνική λαϊκή φορεσιά και Έλληνες ζωγράφοι κατά τον 19ο αιώνα, Κομοτηνή, 63-68. Ναθαναήλ 2022: Ναθαναήλ Γ., «Ο ‘φωτογραφικός ρόλος’ της εικαστικής φιγούρας του Καραγκιόζη», Ηπειρωτικό Ημερολόγιο, Ιωάννινα, 204- 220. Ναυτεμπορική 2023: Πολιτογραφήθηκε Έλληνας ο καθηγητής Roderick Beaton, https://www.naftemporiki.gr/culture/ekdiloseis/1455473/ trapeza-tis-ellados-politografithike-ellinas-o-kathigitis-roderickbeaton/

Ντίνου 2024: Ντίνου Α., Αν είμαι ποιητής ο αέρας της Ελλάδας με έκανε…, Γράμματα στον ‘Τύπο’, https://typos-i.gr/article/eimai-poihths-oaeras-ths-elladas-me-ekane Παπασταύρος 2006: Παπασταύρος Α., Λόρδος Βύρων, 2 τόμοι, Αθήνα. Πολίτης 1973: Πολίτης Α. (επιμ.), Το δημοτικό τραγούδι: Κλέφτικα. Αθήνα, να΄. Πολίτης 1895: Πολίτης Γ. (μτφρ.), Άπαντα Βύρωνος, Αθήνα. Ραΐζης 1994: Ραΐζης Μ.Ρ., Η ποίηση του Μπάιρον, Αθήνα. Σάρρος 1935: Σάρρος Δ., Πώς είδε και πώς ετραγούδησεν ο Λόρδος Βύρων την Ήπειρον (Childe Harold’s Pilgrimage I-II), Φιλολογικός Νέος Κόσμος. Σφυρόερα 2017: Σφυρόερα Μ., ‘Ο πόλεμος του Μπάιρον’ γράφει ο Roderick Beaton, https://www.ertnews.gr/eidiseis/politismos /o-polemos-toubairon-grafi-o-roderick-beaton/ Το μοναστήρι του προφήτη Ηλία: agnantizitsas.gr/page1.html Υπουργείο Πολιτισμού 2024: Λίνα Μενδώνη: Το 2024 αφιερωματικό έτος στον Λόρδο Βύρωνα, https://www.culture.gov.gr/el/Information/ SitePages/view.aspx?nID=4935 Χατζηφώτης 1998: Χατζηφώτης Ι., Γέννηση και διαμόρφωση του ελληνικού Καραγκιόζη, Νεότητα Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, Μάιος, 8-10. Ξένη Britannica: John Cam Hobhouse, Baron Broughton, British Politician, https://www.britannica.com/biography/John-Cam-Hobhouse-Baron-Broughton-de-Gyfford Hobhouse 1813: Hobhouse J.C., A Journey Through Albania and other provinces of Turkey in Europe and Asia to Constantinople, 1809 and 1810, London, 1-12, 52, 183. Katsikidis 2024: Katsikidis Α., Britain and Greece have a co-ownership of Byron, Kathimerini, https://www.ekathimerini.com/in-depth/interviews-in-depth/1238120/britain-and-greece-have-a-co-ownershipof-byron/ Kendix 2024: Kendix M., Labour opens door to loan agreement with Greece for Elgin Marbles, The Times, https://www.thetimes.com/uk/history/

article/labour-opens-door-to-loan-agreement-with-greece-for-elginmarbles-cvwxqjhwv Kittmer 2016: Kittmer J., A tyrant a poet and three chamois, Foreign Commonwealth and Development Office, https://blogs.fcdo.gov.uk/ johnkittmer/2016/09/26/tyrant- poet-three-chamois/. Marchand 1974-1982 & 1994: Marchand L. (ed.), Byron’s Letters and Journals, London. Marchand 2024: Marchand L., Byron, British Poet (updated 2024), Britannica, https://www.britannica.com/biography/Lord- Byron-poet Max-Planck – Gesellschaft: Max-Planck – Gesellschaft, Ada Lovelace and the first computer programme in the world, https://www.mpg.de/ female-pioneers-of-science/Ada-Lovelace Murray 1828: Murray J. (ed.) , The Works of Lord Byron, v. 1, London 1828, 49-84, 91-126. Prothero 1898-1901: Prothero R.Ε. (ed.), Byron’s Letters and Journals, London. The History of Parliament: British Political Social and Local History John Cam, HOBHOUSE, John Cam (1786-1869). | History of Parliament Online. Tsouli 2020: Tsouli C., The attitude of the Greeks towards the antiquities during the last twenty years before the Greek War of Independence and throughout the Liberation Struggle: testimonies of travellers and archival sources, στο M. Lagogianni-Georgakarakos – Th. Koutsogiannis These are what we fought for (12 February – 5 July 2020), Athens, 81.

«Η Ήπειρος μέσα από Εικόνες του Λόρδου Βύρωνα». Δημοσιεύτηκε στον 42^ο τόμο του Ηπειρωτικού Ημερολογίου για το 2024.  σελ 81- 100