Νεκτάριος Τέρπος - Ο Μοσχοπολίτης Διδάσκαλος τοῦ Γένους - Nektarios Terpos – Mësuesi i Kombit nga Voskopoja/ Moskopli

 

Νεκτάριος Τέρπος Ο Μοσχοπολίτης Διδάσκαλος τοῦ Γένους   Τοῦ Μιχαὴλ Γ. Τρίτου Ὁμοτίμου Καθηγητοῦ Α.Π.Θ.   Ὁ Νεκτάριος Τέρπος, ὁ βλαχόφωνος βορειοηπειρώτης Διδάσκαλος τοῦ Γένους, ἀνήκει στοὺς λογίους καὶ ἐναρέτους κληρικούς ποὺ διακρίθηκαν στὰ μέσα τῆς ιη' ἑκα τονταετηρίδας. Μὲ τοὺς ἀγῶνες καὶ τὴ γενικότερη πνευμα-τική του δραστηριότητα συνέβαλε ἀποφασιστικὰ στὴν ἀνάσχεση τοῦ κύματος τοῦ ἐξισλαμισμοῦ καὶ στὴν ἀποφυγὴ τοῦ ἐκτουρκισμοῦ στὶς ΒΔ ἀκριτικές περιοχὲς τοῦ ἑλλη-νικοῦ χώρου. Γεννήθηκε τὸ 1690 στὴ θεοφρούρητη, ὅπως ὁ ἴδιος τὴν ὀνομάζει Μοσχόπολη τῆς Βορείου Ἠπείρου ἀπὸ ἀρχοντικὴ οἰκογένεια ἐκλατινισμένων καὶ ἐξαλβανισμένων προγόνων, ποὺ ἀποκαλοῦνται ἀρβανιτόβλαχοι, ἀλλὰ πάντοτε ἦσαν ἀκραιφνεῖς Ἕλληνες. Ἡ οἰκογένεια Τέρπου ἦταν ἀπὸ τὶς διασημότερες τῆς Μοσχοπόλεως καὶ μέλη της ἀναφέρονται παντοῦ. Τὰ πρῶτα γράμματα ἔμαθε στὰ ὀνομαστὰ σχολεῖα τῆς γενέτειράς του καὶ τὰ ὁλοκλήρωσε στην περίφημη Νέα Ακαδήμεια τῆς Μοσχοπόλεως, ἡ ὁποία ἀναδείχθηκε σὲ ἕνα ἀπὸ τὰ σπουδαιότερα πνευματικὰ ἱδρύματα τοῦ «ἐν αἰχμαλωσίᾳ» εὑρισκομένου Γένους. Τὸ 1709 ὁ Νεκτάριος Τέρπος βρίσκεται στη Σκήτη τῆς Ἁγίας Ἄννας στὸ Ἅγιο Ὄρος, στὰ κατάστιχα τῆς ὁποίας μνημονεύεται ὡς «Νεκτάριος ἱερομόναχος Βοσκοπολίτης». Εἶχε τόσο πολὺ καταξιωθεῖ ὡς θεολογικὴ αὐθεντία στὸ Ἅγιο Ὄρος, ὥστε ὁ Θεοδώρητος στὰ προλεγόμενα τῆς Ἑρμηνείας τῆς Ἀποκαλύψεως, ἡ ὁποία ἐκδόθηκε στη Λειψία τὸ 1800, δὲν δίστασε νὰ ἐπικαλεσθεῖ τὴ μαρτυρία του. Μετὰ τὸ Ἅγιο Ὄρος ἀρχικὰ ἐγκαταστάθηκε στὴν περίφημη Μονὴ τοῦ Ὁσίου Ναοὺμ Ἀχρίδος καὶ στὴ συνέχεια στὸ ἱστορικὸ μοναστήρι τῆς Παναγίας Ἀρδενίτσας ἢ Ἀδρευούσης, ποὺ δεσπόζει στὴν πεδιάδα τῆς Μεγάλης Μουζακιᾶς καὶ εἶναι μιὰ ἀπὸ τὶς ἀξιολογότερες Μονές της Μηοτροπόλεως Βελεγράδων (σημερινῆς Βερατίου, Αὐλῶνος καὶ Καννίνης). Ἡ ζωὴ τοῦ Νεκταρίου Τέρπου συνδέθηκε ἄμεσα μὲ τὴ Μονὴ τῆς Ἀρδενίτσας. Ἐκεῖ ἔζησε καὶ ἔδρασε γιὰ μεγάλο χρονικό διάστημα ὡς μοναχός, πνευματικὸς καὶ ἡγούμενος. Ὡς ἡγούμενος ὁ Νεκτάριος ἐνδιαφέρθηκε γιὰ τὴ συντήρηση καὶ ἀνακαίνιση τῆς Μονῆς καὶ τὴν ἐπάνδρωσή της μὲ πολ λοὺς καὶ εὐλαβεῖς μοναχούς. Στὰ χρόνια τῆς διακονίας του ὡς ἡγουμένου ἡ Ἀρδενίτσα γνώρισε ἡμέρες μεγάλης ἀκμῆς καὶ ἀναδείχθηκε πνευματικό κέντρο τῆς περιοχῆς μὲ εὐρύ τατο κοινωνικό, ἐκπαιδευτικό, φιλανθρωπικό καὶ ἐθνικὸ ἔργο. Ήταν τόσο ταπεινός, ὥστε, ὅταν ἡ ἀδελφότητα γιὰ ἕνα χρονικό διάστημα δὲν τὸν ἐξέλεξε ἡγούμενο, συμμορφώθηκε μὲ τὴ θέληση τῆς πλειοψηφίας. Ὁ ἴδιος περιγράφει ὡς χωριὰ τῆς Σπαθίας καὶ τὸ Μπεράτι. Οἱ δυσκολίες ποὺ συνάντησε ὁ Τέρπος σὲ ὅλη τὴ διάρκεια τῶν ἱεραποστολικῶν του περιοδειῶν ἦταν μεγάλες. Πολλὲς φορὲς κινδύνευσε ἡ ἴδια ἡ ζωή του. Ἐνδεικτικὰ ἀναφέρουμε τὰ βασανιστήρια, ποὺ ὑπέστη τὸ 1724 στὸ χωριὸ Τραγότι, κοντὰ στὸ Ἐλβασάν. Ἐκεῖ πῆγε τὰ Χριστούγεννα γιὰ νὰ κηρύξει καὶ βρῆκε μόνο γυναῖκες, ἀφοῦ ὅλοι οἱ ἄνδρες εἶχαν τουρκέψει. Ὁ Τέρπος μίλησε σκληρά. Κατηγό-ρησε τοὺς Τούρκους γιὰ τὴ βαρβαρότητά τους καὶ τοὺς ἀλλαξοπίστους, οἱ ὁποῖοι «διὰ ὀλίγην δόσιν χαρατζίου» ἀπαρνήθηκαν τὴν πίστη τῶν πατέρων τους. Ὕστερα ἀπὸ τὴν ὁμιλία, προδομένος ἀπὸ δυὸ ἀλλαξοπίστους, συνελήφθη, δάρθηκε ἀνελέητα καὶ βασανίσθηκε σκληρά. Ὁ ἴδιος περιγράφει ὡς ἑξῆς τὴν περιπέτειά του: «ἦλθαν καὶ μὲ ηὗραν εἰς τὸ σπῆτι τοῦ παπᾶ, καὶ εἶχεν ὁ καθἕνας ἀπὸ ἕνα κοντόξυλον ἀπὸ γλαντζιανά, καὶ κτυπῶντες ἐπάνω μου ἀνελεήμονα, δὲν ἐκοίταζεν ἕνας τὸν ἄλλον πῶς καὶ ποῦ νὰ βαροῦν, ἀλλὰ τοῦ κακοῦ μὲ ἔδερναν, ὅπου ἔφθανε καθ'ἕνας... μὰ ἐτούταις αἱ ξυλιαῖς ἦτον ὡς εἴκοσι πέντε, τρελαῖς καὶ πικρόταταις. διατὶ τόσον συχνὰ μὲ ἔκρουξαν, ὥστε τὰ ξύλα ἐξεφλουδίσθησαν μὲ τὸ νὰ τύχουν χλωρά. εἰς ὅλα τὰ μέρη μὲ ἐβαρεσαν, ἀλλοῦ τὸ κορμί μου ἐκοκκίνησε, καὶ εἰς περισσότερους τόπους ἐμαύρισε, καὶ ὅ,τι ἔκαμαν ἡ βεντούζαις καὶ τὰ κέρατα, καὶ χάριτι Θεοῦ ἰατρεύθηκα, ὅμως τὸ ζερβόν μπράτζο ἔμεινε βλαμμένο, καὶ ποτὲ δὲν ἠμπορῶ νὰ ἀναπαυθῶ εἰς αὐτὸ τὸ μέρος...» . Τὸ 1730 ὁ Νεκτάριος Τέρπος βρίσκεται στη Βενετία, ὅπου τὸ 1732 τυπώνει μὲ ἔξοδα τοῦ Μοσχοπολίτη ἐμπόρου Χατζή Μιχάλη Γκούστα τὸ περίφημο βιβλίο του «Πίστις»  Ὅπως γράφει ὁ ἴδιος «ἐτοῦτο τὸ Βιβλιάριον, τὸ όνομαζόμενον Πίστις, δὲν τὸ ἐσύνθεσα διὰ τοὺς σοφοὺς καὶ γραμματισμένους ἀνθρώπους, ἀλλὰ διὰ τοὺς ἀγραμμάτους καὶ χωρικούς, ἐπειδὴ εἰς ἐτοῦτα τὰ μέρη τῆς Τουρκίας εὑρι-σκόμενοι χριστιανοί, πολλοί ἐπλανέθηκαν καὶ πλανοῦνται ἀπὸ ὀλίγην ἀνάγκην καὶ δόσιμον τοῦ χαρατζίου, καὶ ἀρνοῦνται (φεῦ) τὸν Χριστὸν καὶ παραδίδονται εἰς τὰς χείρας τοῦ διαβόλου». Γιὰ παραδειγματισμὸ δίνει σύντομα τοὺς βίους τῶν ἁγίων, τοὺς ὁποίους ἀποκαλεῖ «ἄστρα τοῦ οὐρανοῦ καὶ στύ λους τοῦ παραδείσου»". Μὲ τὴν ἔξαρση τοῦ μαρτυρικού τους θανάτου τόνωσε τὸ φρόνημα τῶν ραγιάδων, γιγάντωσε τὴν ἐθνική τους συνείδηση καὶ τοὺς κράτησε ὄρθιους ἀπὸ τὶς τουρκικές προκλήσεις καὶ θηριωδίες. Οἱ βίοι καὶ τὰ μαρτύρια τῶν ἁγίων παρηγοροῦσαν καὶ ἐνθάρρυναν τοὺς χριστιανοὺς καὶ τοὺς ἀπέτρεπαν ἀπὸ τὶς ἐξωμοσίες, ποὺ συνέβαιναν ἀθρόες λόγω τῆς καταθλιπτικῆς φορολογίας. Ὅπως ἔλεγε χαρακτηριστικὰ ὁ ἴδιος «τούτου χάριν καὶ ἐγὼ θείῳ ζήλῳ κινούμενος, ἠθέλησα νὰ τοὺς βοηθήσω εἰς τοῦτον τὸν ψυχικὸν κίνδυνον, ὅτι νὰ στέκονται στερεοὶ εἰς τὴν πίστιν διὰ τὴν ἀγάπην τοῦ Χριστοῦ, ἀναγιγνώσκοντας καὶ ἀκούοντας τὰ μαρτύρια ὁποὺ ἔπαθαν οἱ ἅγιοι μάρτυρες διὰ τὸν Χριστόν, νὰ παρακινοῦνται καὶ αὐτοὶ παραμικρὸν καὶ νὰ τοὺς μιμοῦνται, νὰ μὴν ἀρνοῦνται τὴν πίστιν τους καὶ τὸν Κύριον τῆς δόξης. Ἀλλὰ νὰ ὑποφέρουν εὔκολα μετά πάσης χαρᾶς κάθε πειρασμὸν καὶ τιμωρίαν διὰ τὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ» Ἰδιαίτερα καυστικός γίνεται ἐναντίον τῶν γυναικῶν ἐκείνων, οἱ ὁποῖες συμβουλεύουν τοὺς ἄνδρες καὶ τὰ παιδιά τους νὰ βάλουν ἀπὸ ἕνα τούρκικο ὄνομα, γιὰ νὰ ἀπαλλαγοῦν ἀπὸ τὸ χαράτσι. Παίρνοντας ὡς παράδειγμα τὴν ἁγία Θεοδότη τονίζει τὰ ἑξῆς: «Καὶ τὴν σήμερον εὑρίσκο. νται κάποιες θεοκατάρατες γυναῖκες καὶ μητέρες, αἱ ὁποῖαι ἀντὶς νὰ παρακινοῦν τὰ τέκνα τους νὰ στέκονται ὀρθά εἰς τὴν πίστιν τοῦ Χριστοῦ, καὶ νὰ μὴν ἀρνηθοῦν τὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ διὰ ἕνα μόνο χαράτζι, καὶ αὐταὶ τοὺς ἀναγκάζουν νὰ τουρκεύουν καὶ νὰ προδώσουν τὴν πίστιν, ἀντάμα μὲ τὸν Χριστόν, αἱ ὁποῖοι θέλουν νὰ κληρονομήσουν τὸ πῦρ τὸ ἄσβεστον μαζὶ μὲ τὰ παιδιά τους... θαυμάζω πὼς δὲν σκοτί ζεται ὁ ἥλιος, αὐτὴν τὴν ὥρα ὁποὺ ἀρνοῦνται τὸν Χριστόν, πὼς δὲν ἀνοίγει ἡ γῆ νὰ τοὺς καταπίει ζῶντας, βλέποντας τοὺς υἱοὺς τοῦ Θεοῦ, νὰ γίνονται υἱοὶ τῆς ἀπωλείας καὶ τοῦ διαβόλου...» . Ἔγκωμιάζοντας τοὺς γονεῖς τοῦ ἁγίου Μείρακος τοὺς παρουσιάζει ὡς παράδειγμα γιὰ μίμηση στοὺς γονεῖς ποὺ ἀλλαξοπιστοῦν καὶ πιέζουν καὶ τὰ παιδιά τους σ' αὐτὴ τὴν κατεύθυνση. «Βλέπετε, ὦ εὐλογημένοι χριστιανοί, πῶς κάμνουν οἱ καλοὶ γονεῖς, καὶ ἡ αὐθεντία σας διὰ δύο ἄσπρα, ὁποὺ σᾶς γυρεύουν τὴν ἡμέραν οἱ Ἀγαρηνοί, ἀφήνετε τὸ φῶς καὶ τὴν πίστιν, καὶ πηγαίνετε εἰς τὴν πλά-νην καὶ ἀπιστίαν. Καὶ ἀναγκάζετε καὶ τὰ παιδιά σας νὰ τουρκέψουν, καὶ νὰ χάνετε τὴν ψυχὴ τὴν ἐδική σας, καὶ τῶν παιδιῶν σας;»  Παρ' ὅλο ὅμως ποὺ ὑπῆρξε αὐστηρὸς καὶ ὀξὺς στὶς ἀλλαξοπιστίες πάντα τόνιζε τὴν ἀναγκαιότητα τῆς μετάνοιας καὶ τὴν ξεχωριστὴ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ γιὰ τὸν μετανοοῦντα ἄνθρωπο. «Καὶ ἂν ἐγελάσθης καὶ ἔγινες Τοῦρκος, γύρισε, ὁ ἀφέντης μας Χριστὸς σὲ θέλει καὶ σὲ συγχωρᾶ» Πολὺ ἐνδιαφέροντα στοιχεῖα γιὰ τὴ ζωὴ τῶν Ἑλλήνων βρίσκουμε στὰ κεφάλαια, ὅπου ἐπιτιμᾶ τοὺς κρυπτοχριστιανούς, τοὺς κακοὺς ἱερωμένους, τοὺς ἐμπόρους καὶ ἄλ-λους. Ἐκεῖ πληροφορούμαστε γιὰ ὅσα συνέβαιναν σε βάρος τῶν χριστιανῶν στὴν ἀκριτικὴ αὐτὴ γωνιὰ τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Στὸ ἴδιο ἔργο θαυμάζει κανεὶς τὶς ἰατρικές γνώσεις του ἀνδρός, τὶς ὁποῖες ἔμαθε στὸ διάστημα τῆς παραμονής του στὸ Ἅγιο Ὄρος. Συγκεκριμένα, ἐφιστᾶ τὴν προσοχὴ τῶν ἀσθενῶν νὰ μὴν ἀναμειγνύονται μὲ τοὺς ὑγιεῖς καὶ συνιστᾶ στοὺς ἱερωμένους νὰ μὴν πλησιάζουν ὑγιεῖς, ὅταν ἔχουν έλθει σὲ ἐπαφὴ μὲ «πανουκλιαρέους». Τις θέσεις του ὁ Τέρπος και τοχυρώνει μὲ ἄριστη γραφικὴ καὶ πατερική θεμελίωση. Ὅμως ἐκεῖνο ποὺ θαυμάζει κανεὶς στὸ ἔργο τοῦ Νεκτα ρίου Τέρπου «Πίστις» εἶναι τὸ θάρρος. Χτυπάει ἀνοιχτὰ καὶ μὲ τὸ ὄνομά τους τοὺς Τούρκους καὶ κυρίως τὸν ἱδρυτή τοῦ Ἰσλαμισμοῦ Μωάμεθ, τὸν ὁποῖο ἀποκαλεῖ ἀντίχριστο καὶ λαοπλάνο. Στὴν κατακλείδα τοῦ βιβλίου του σύνταξε λίβελ λο κατὰ τοῦ Μωάμεθ μὲ τὴν ἐπιγραφή: «Εγκώμιον εἰς τὸν λαοπλάνον Μωάμεθ καὶ Ἀλήν».  Ἐκεῖ ἀναγράφονται μετα ξὺ ἄλλων: «Ἀλλοίμονον εἰς ἐκεῖνον τὸν ἄνθρωπον ὁποὺ θέ-λει νὰ ἀποθάνει εἰς τὴν πελανημένην θρησκείαν τοῦ πλά νου καὶ ἀποστάτου τοῦ παντοδυνάμου Θεοῦ Ἰησοῦ Χρι στοῦ, λέγω τὸν Μωάμεθ, καὶ τοῦ γαμβροῦ αὐτοῦ Ἀλῆ, οἱ ὁποῖοι εἶναι καὶ εὑρίσκονται πάντοτε ἐν τῷ μέσῳ τοῦ πυρὸς τῆς κολάσεως ὁμοῦ μὲ τὸν πατέρα τους τὸν διάβολον. Καὶ οἱ ταλαίπωροι οἱ Τοῦρκοι, ὡς ὄντως πεπλανημένοι ὁποὺ εἶναι, ἐλπίζουν ἀπ' αὐτοὺς σωτηρίαν, ἐκεῖνοι δὲ παιδεύον ται, πάντοτε, ἡμέρα καὶ νύκτα, εἰς τὴν ἀτελεύτητον κόλασιν... Καὶ οἱ ταλαίπωροι Ἀγαρηνοὶ γελιοῦνται καὶ πλα νῶνται εἰς αὐτούς, καὶ ἐλπίζουν οἱ ἀπελπιστοι νὰ κάμουν κάποιαν πρεσβείαν εἰς τὸν Θεὸν διὰ τοὺς πολλοὺς Ἁγα-ρηνούς... Καὶ τὶ λογιάζετε, εὐλογημένοι χριστιανοί, πῶς νὰ εἶναι ἄλλος ἀντίχριστος; Ὄχι! παρὰ ὁ Μωάμεθ εἶναι καὶ οἱ συνακόλουθοί του». Στὸ τέλος τοῦ βιβλίου ἀναδημοσιεύει στὰ λατινικὰ καὶ στὰ ἑλληνικὰ τὴν ἐπίσημη βούλα τοῦ Λέοντος Γ΄, Πάπα Ρώμης (18 Μαΐου 1521) ἐπικυρωμένη ἀπὸ τὸν πάπα Κλήμεντα Ζ΄ (26 Μαρτίου 1526) στὰ ἑλληνικὰ καὶ λατινικά «ὑπὲρ τῶν προνο-μίων τῶν ἁπανταχοῦ Γραικῶν περὶ τῶν ἱερῶν τελετῶν καὶ ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων, καθ' ἃ διετάχθησαν ἐν τῇ Συνό δῳ τῆς Φλωρεντίας».  Ἡ ἐπαναφορὰ αὐτοῦ τοῦ ἐγγράφου προϋποθέτει παραβάσεις καὶ παρανομίες ἐκ μέρους τῆς προπαγάνδας τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας στὰ μέρη τῆς Ἀλβανίας. Μετὰ τὴ Βούλα βρίσκουμε τὸν «ὕμνον κατ' ἀλφάβητον διὰ στίχων εἰς τὴν Ὑπεραγίαν Δέσποιναν Θεοτόκον» καὶ τὸ «θεοτοκίον ψαλλόμενον αὐτόμελον εἰς ἦχον, πλ. δ΄». Ἡ ἄποψη τοῦ Γ. Βαλέτα ὅτι τὸ ψυχοφελές, ἀλλὰ ταυτό-χρονα ἐπαναστατικὸ αὐτὸ βιβλίο ἀφορίστηκε ἀπὸ τὸ Οἰκου-μενικό Πατριαρχεῖο, δὲν βρίσκει δικαίωση στὶς ἱστορικὲς πηγές. Πρόκειται γιὰ παρερμηνεία σχετικῆς πληροφορίας τοῦ Γ. Ζαβίρα, ὁ ὁποῖος μιλάει ἀόριστα γιὰ ἀπειλὴ ἀφορι-σμοῦ στοὺς ἀναγνῶστες τοῦ βιβλίου. «Ἐπειδὴ δὲ ἔγραψε κατὰ τῶν ἱερέων καὶ ἀρχιερέων τῶν μὴ φυλαττόντων τὸ ἐπάγγελμα αὐτῶν, λέγουσι τινὲς ὅτι ἀφορισμὸν ἠπείλησαν πρὸς τὸν αὐτὸ ἀναγινώσκοντα (εἰ καὶ ἡ βίβλος ἀρίστη)». Τὸ πολύτιμο αὐτὸ ἔργο κυκλοφόρησε σὲ πολλὲς ἐκδόσεις. Ἀπὸ αὐτὲς γνωρίζουμε ἐννέα, ποὺ ἐκδόθηκαν στὸ διά-στημα 1732 μέχρι καὶ τοῦ 1818. Σίγουρα ὅμως ὑπάρχουν καὶ ἄλλες ποὺ δὲν ἔγιναν ἀκόμη γνωστές. Πρέπει νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ τελευταία γνωστὴ ἔκδοση ἔγινε τὶς παραμονὲς τῆς ἐθνεγερσίας (1818), ἡ δεύτερη καὶ ἡ τρίτη ἔγιναν μέσα σὲ δύο χρόνια, τὸ 1733 καὶ 1734. Μοναδικό φαινόμενο κυκλοφορίας σ' ολόκληρη τη νεοελληνική βιβλιογραφία. "Ἂν ἐξαι-ρέσει κανεὶς τὸ Θούριο τοῦ Ρήγα, κανένα ἄλλο νεοελληνικό βιβλίο δὲν εἶχε τόση μεγάλη καὶ εὐρύτατη κυκλοφορία μὲ τόσες πολλὲς ἐκδόσεις, ὅσες «ἡ Πίστις» τοῦ Νεκταρίου Τέρπου. Ἐκτὸς ἀπὸ τὸ ἔργο «Ἡ Πίστις» ὁ Νεκτάριος Τέρπος συνέγραψε καὶ τὸ ἔργο «Ζητήματα διάφορα θεολογικά κατ' ἐρωταπόκρισιν, συναθροισμένα ἀπὸ τὰ συγγράμματα τοῦ Μεγάλου Ἀθανασίου καὶ ἀπὸ ἄλλους πατέρας, καὶ ἐξηγημένα εἰς ἁπλῆν φράσιν μὲ περίφρασιν», αψοθ. Ένετίησι 1732. Παρὰ Νικολάῳ Γλυκεῖ τῷ ἐξ Ἰωαννίνων, Con Licenza de' superiori σελίδες 106. Αντίτυπα τοῦ σπανίου αὐτοῦ βιβλίου βρίσκονται στὸ Ἅγιο Ὄρος καὶ συγκεκριμένα στὶς Μονὲς Μεγίστης Λαύρας, Βατοπεδίου καὶ Ἁγίου Παν τελεήμονος καὶ στὶς βιβλιοθήκες Γεννάδιο, Βουλῆς καὶ τοῦ Εὐλογίου Κουρίλα. Γνωρίζουμε τέσσερες ἐκδόσεις αὐτοῦ τοῦ βιβλίου. Τὸ 1739, 1740, 1755 καὶ 1779. Σὲ ἀντίθεση μὲ τὸ πρῶτο του ἔργο ποὺ εἶναι ἠθικοδιδακτικό, τὸ σύγγραμμα αὐτὸ είναι δογματικό. Ἡ σπουδαιότητά του ἔγκειται στὸ ὅτι ἐκλαϊκεύει δύσκολους θεολογικοὺς ὅρους μὲ τὴ χρήση πολ-λῶν καὶ εὐστόχων παραδειγμάτων ἀπὸ τὴν φυσική πραγματικότητα. Τὰ ἐρωτήματα στὰ ὁποῖα ἀπαντᾶ μὲ τὸ βιβλίο αὐτὸ ὁ Νεκτάριος Τέρπος, εἶναι: Τί ἐστὶ Θεός; Καὶ διατὶ λέγεται Θεός, Καὶ ἄρα τρέχει ὁ Θεός; Καὶ πόσοι Θεοὶ εἶναι; Πῶς ὁ Θεὸς λέγεται εἷς καὶ Τρισυπόστατος; Τί εἶναι τὸ κοινὸν τῆς Ἁγίας Τριάδος; Τί εἶναι τὸ ἴδιον τοῦ Υἱοῦ; Τί εἶναι τὸ ἴδιον τοῦ Ἁγίου Πνεύματος; Πόσας οὐσίας πρέπει νὰ ὁμολογοῦμεν ἐπὶ Θεοῦ; Πόσας Ύποστάσεις πρέπει νὰ ὁμολογοῦμεν ἐπὶ Θεοῦ; Διατὶ λέγεται ὁ Πατήρ, Πατήρ; Διατί λέγεται ὁ Υἱός, Υἱός; Ἐπὶ Θεοῦ πόσα εἰσίν αἴτια; Πόσα τὰ αἰτιατὰ ἐπὶ Θεοῦ; Ἐπὶ τῆς Ἁγίας Τριάδος, τὶς εἶναι πρῶτος, καὶ τὶς εἶναι δεύτερος; Πῶς ὁ Υἱὸς καὶ Λόγος τοῦ Θεοῦ γεννᾶται παρὰ τοῦ Πατρός; Πῶς τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον ἐκπορεύεται παρὰ τοῦ Πατρός; Τάχα χωρεῖται ὁ Θεὸς εἰς ἕνα τόπον ἢ οὐχί; Τις εἶναι ὁ Χριστός; Διὰ ποίαν ἀφορμὴν ἠθέλησεν ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ νὰ σαρκωθῇ; Πῶς ἦτον δυνατὸν Παρθένος νὰ γεννήσῃ καὶ πάλιν νὰ μείνη Παρθένος; Διατὶ ὁ Θεὸς δὲν ἐδίδαξε τὸν ἄνθρωπον μόνος του; Διατί δὲν ἐγεννήθη ὁ Πατήρ, ἢ τὸ Ἅγιον Πνεῦμα ἀμὴ ὁ Υἱός; Τὸ κύριο βάρος ὁ Τέρπος δίδει στὴ θεολογικὴ ἐμβάθυνση στὰ μυστήρια τῆς Ἁγίας Τριάδος καὶ τῆς Θείας Ἐνανθρωπήσεως. Μὲ πλῆθος χωρίων ἀπὸ τὴν Παλαιὰ καὶ Καινή Διαθήκη τεκμηριώνει ὅτι «εἶναι εἷς Θεὸς τρισυπόστατος, ἄναρχός τε καὶ ἀἴδιος καὶ ἀτελεύτητος».  Προσπαθώντας νὰ εἰσδύσει κατὰ τὸ δυνατὸν στὸ μυστήριο τῆς Ἁγίας Τριάδος χρη-σιμοποιεῖ τὸ παράδειγμα τοῦ Ἡλίου. «Ὥσπερ ὁ Ἥλιος εἶναι ἕνας, ὁ δὲ Ἥλιος ἔχει ἀκτῖνα, καὶ φῶς, καὶ εἶναι εἰς τὸν Ἥλιον τρία πρόσωπα, δίσκος, ἀκτῖνα καὶ φῶς. Καὶ δίσκος μὲν εἶναι τὸ καυκίον τοῦ Ἡλίου, ἀκτῖνα δὲ, ἡ φερομένη κάτω λαμπαδοφεγγῶς, καὶ κρούουσα πρὸς τὴν γῆν. Φῶς δέ, τὸ φωτίζον καὶ εἰς τοὺς ἐπισκιώδεις καὶ σκοτεινοὺς τόπους χωρὶς ἀκτῖνος. Καὶ ἰδοὺ πρόσωπα τρία δίσκος, ἀκτὶς καὶ φῶς. τὸ λοιπὸν δὲν λέγομεν τρεῖς Ἡλίους, ἀλλὰ Ἥλιον ἕνα. οὐδὲ λέγομεν ἕνα πρόσωπον, ἀλλὰ τρία πρόσωπα... Καὶ ἔτζι νόει καὶ περὶ Θεοῦ. ὁ Θεὸς μὲν εἶναι ἕνας, καὶ πρόσω-πα δὲ τοῦ ἑνὸς Θεοῦ, Τρία. Πατὴρ καὶ Υἱὸς, καὶ Πνεῦμα Ἅγιον. καὶ ἀπὸ τοῦτο κατάλαβε, ὅτι ὥσπερ ὁ Ἥλιος εἶναι ἕνας τρισυπόστατος, οὕτως εἶναι καὶ ἕνας Θεὸς τρισυπόστατος. Διότι εἰς τύπον τοῦ Πατρὸς εἶναι ὁ δίσκος ὁ ἡλιακός. καὶ ἡ ἀκτῖνα εἶναι εἰς τύπον τοῦ Υἱοῦ καὶ Λόγου τοῦ Θεοῦ. καὶ τὸ φῶς τοῦ Ἡλίου εἶναι εἰς τύπον τοῦ Ἁγίου Πνεύματος». Ἄλλο παράδειγμα ἐκλαϊκευμένης προσεγγίσεως τοῦ δόγ-ματος τῆς Ἁγίας Τριάδος χρησιμοποιεῖ ὁ Νεκτάριος Τέρπος τὸ πῦρ. Λέγει χαρακτηριστικά: «Ἰδοὺ τὸ πῦρ εἶναι ἕνα, ἀλλ' εἶναι τρισυπόστατον. διατί αὐτὸ τὸ ὑποκείμενον πῦρ εἶναι ἕνα πρόσωπον, καὶ τὸ καυστικὸν αὐτοῦ, ἄλλο πρόσωπον καὶ τὸ φωτιστικόν, ἄλλο πρόσωπον, καὶ εἶναι μία φύσις τοῦ πυρός, καὶ ὄχι τρεῖς. ὁμοίως καὶ ἐπὶ Θεοῦ. Ὁ Πατὴρ γὰρ εἶναι τὸ πῦρ. ὁ Υἱὸς τὸ καυστικὸν. καὶ τὸ φωτιστικὸν τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον». Στὶς σελίδες 91-92 δίνει πρακτικὲς ὁδηγίες «Διὰ νὰ φυτεύσης κάθε λογῆς Δένδρον χωρὶς κόπον» , ἐνῶ στὶς σε-λίδες 93-95 ἀσχολεῖται μὲ τὴν ἑρμηνεία τοῦ ἀριθμοῦ τοῦ βι-βλίου τῆς ἀποκαλύψεως τοῦ Ἰωάννου 666, γράφοντας χαρακτηριστικὰ ὅτι ὁ ἀριθμὸς αὐτὸς ἀναλύεται στὶς λέξεις: «ἀμνὸς ἄδικος, ἀληθὴς βλαβερὸς καὶ κακὸς ὁδηγός».  Τὰ ὀνόματα αὐτὰ ἀναφέρονται στὸν Ἀντίχριστο. Ἀντίθετα ὁ Χριστὸς εἶναι «ἄρνίον ἄκακον, ἀληθινὸς καὶ θεραπευτής, καλὸς ποιμὴν καὶ ὁδηγὸς τῶν λογικῶν προβάτων».  Τέλος, στὶς σελίδες 99-103 ἔχουμε ὕμνον «κατὰ ἀλφάβητον διὰ στί-χων εἰς τὴν Ὑπεραγίαν Δέσποιναν Θεοτόκον». Ὁ Νεκτάριος Τέρπος ὑπῆρξε πρόδρομος καὶ πνευματικὸς πατέρας τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ, ὁ ὁποῖος ἔδρασε καὶ μαρτύρησε στὰ ἴδια μέρη, στὰ ὁποῖα καὶ ἐκεῖνος ἀγωνίστηκε καὶ τοῦ ὁποίου τὸ ἔργο συνέχισε καὶ ὁλοκλή ρωσε. Μεταξὺ ὅμως τῶν δύο ἐθνεγερτῶν ὑπῆρχαν ἀρκετὲς διαφορὲς ὡς πρὸς τὴν μεθόδευση τοῦ ἀγώνα. Ὁ Τέρπος, περισσότερο τολμηρὸς καὶ ριψοκίνδυνος, ἐλέγχει κατὰ πρόσωπον τοὺς τυράννους καὶ κάνει ἀνοιχτὴ ἀντίσταση κατὰ τῆς ἀρχῆς. Ὁ Κοσμᾶς ὄχι μόνο πρόσεχε νὰ μὴ θίξει τοὺς ἄρχοντες, ἀλλὰ γιὰ τὴν ὁποιαδήποτε δραστηριότητά του κατὰ κανόνα ζητοῦσε τὴν ἄδειά τους. Γιὰ τὸν Τέρπο ὁ Τοῦρκος εἶναι λαομίσητος ἀντίχριστος, ἐνῶ γιὰ τὸν Κοσμᾶ ὁ θεόσταλτος σωτήρας τῆς ὀρθοδοξίας ἀπὸ τὸν καθολικισμό.  Ὅπως παρατηρεῖ ὁ Γ. Βαλέτας, ὁ ἀνοιχτὸς ἀγώνας τοῦ Νεκταρίου Τέρπου κατὰ τῆς τυραννίας καὶ τοῦ μωαμεθανισμοῦ εἶναι μοναδικό φαινόμενο σὲ ὁλόκληρη τὴν Τουρκοκρατία, ἀφοῦ καὶ οἱ μετέπειτα ἐθνεγέρτες ὅπως ὁ Ρήγας, ὁ Κοραῆς καὶ ὁ Ἀνώνυμος Ἕλληνας κρύφτηκαν πίσω ἀπὸ τὴν ἀνωνυμία καὶ χρησιμοποίησαν ψευδώνυμα. Δὲν ἔχουμε περισσότερες πληροφορίες γιὰ τὴ μεγάλη αὐτὴ μορφὴ τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Ἀγνοοῦμε τὸ ἐὰν γύρισε ἀπὸ τὴ Βενετία, πότε καὶ ποῦ πέθανε. Ἐκεῖνο τὸ ὁποῖο γνωρίζουμε εἶναι ὅτι ἡ σεβάσμια μορφή του εἶχε ἱστορηθεῖ στὴν Ἐκκλησία τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων τῆς Μοσχοπόλεως. Ἐκεῖ εἰκονιζόταν μὲ τὸ ἐπανωκαλύμμαυχο, τὸν μανδύα καὶ τὴν ἡγουμενικὴ ράβδο. Γύρω ἀπὸ τὴ μορφή του εἶχε γραφεῖ τὸ ὄνομά του, Ἀναμφίβολα ὁ Νεκτάριος Τέρπος ἀνήκει στοὺς μεγάλους ἀγωνιστὲς τῶν χρόνων τῆς σκλαβιᾶς. Ἡ δράση του ὑπῆρξε ἀξιοζήλευτη. Πρόβαλε μὰ πάθος τὴν ὀρθόδοξη πίστη καὶ  τὴν ἰδέα τῆς ἐθνικῆς ἐλευθερίας. Ἀναχαίτισε μὲ ζηλευτὴ ἀγωνιστικότητα τὸ κύμα τοῦ ἐξισλαμισμοῦ, ποὺ ἀποτελοῦσε γιὰ το Γένος μας θρησκευτική καὶ ἐθνικὴ αἱμορραγία.  Τόνωσε τὸ ἐθνικὸ φρόνημα τῶν καταπτοημένων ραγιάδων. Μίλησε μὲ θέρμη ψυχῆς γιὰ τὸ μεγάλο ἰδανικὸ τῆς ἐθνικῆς ἐλευθερίας. Καυτηρίασε μὲ σκληρὲς ἐκφράσεις τὶς ἀθρόες ἀλλαξοπιστίες καὶ ποτὲ δὲν συμβιβάστηκε μὲ τὸ φαινόμενο τοῦ κρυπτοχριστιανισμοῦ, τὸ ὁποῖο θεωροῦσε νόθο κατάσταση καὶ ἀδυναμία εὐθείας καὶ πεπαρρησιασμένης ὁμολογίας τῆς ἀλήθειας. Ὁ Νεκτάριος Τέρπος, χρησιμοποιώντας τὴ ζωντανή γλώσσα τοῦ λαοῦ, στὴν ὁποία μὲ μοναδικὴ ἱκανότητα ἐκ-λαΐκευσε δυσνόητους θεολογικοὺς ὅρους, εἰσέδυσε, ὅσον ἐλάχιστοι, στὶς ψυχὲς τῶν λαϊκῶν στρωμάτων, στὶς ὁποῖες βρῆκε μεγάλη ἀπήχηση. Ἀσυμβίβαστος ἀγωνιστὴς ὅπως ἦταν δὲν δίστασε νὰ ἐλέγξει κατὰ πρόσωπο καὶ αὐτοὺς ἀκόμη τοὺς ἰσχυροὺς τῆς ἡμέρας, τὴν ἄρχουσα τάξη τῆς ἐποχῆς του, ἡ ὁποία, προκειμένου νὰ διατηρήσει τὴν ἐξουσία, διατηροῦσε ἄριστες σχέσεις μὲ τὸν Τοῦρκο δυνάστη καὶ ἐκμεταλλευόταν τοὺς ἁπλοϊκοὺς καὶ ἀγράμματους ρα-γιάδες. Ποτὲ δὲν θυσίασε τὶς ἀρχές του στὴν καιρικὴ σκοπιμότητα. Ἡ παρρησία, τὸ θάρρος καὶ κυρίως ἡ φανερή ὁμολογία τῆς πίστεως ἦταν τὰ κύρια χαρακτηριστικά γνω ρίσματα τῆς μεγάλης αὐτῆς προσωπικότητας. Μοναδικός του στόχος ὑπῆρξε ἡ ἀποτροπὴ τῆς ἐθνολογικῆς ἀλλο τρίωσης τοῦ Ἑλληνισμοῦ καὶ ἡ σταθερὴ ἐμμονή του στην πίστη τῶν πατέρων τους.   ……………………………… Νεκταρίου Τέρπου, Βιβλίον καλούμενον Πίστις, ἀναγκαῖον εἰς καθε ἁπλοῦν ἄνθρωπον, βεβαιωμένον ἀπὸ Προφήτας, Εὐαγγέλιον, Ἀποστόλους καὶ ἄλλους σοφούς Διδασκάλους. Εἰσὶ δὲ καὶ ἄλλοι λόγοι ἐκλεκτοὶ εἰς ὠφέλειαν τῶν ἀναγιγνωσκόντων, ὡς φαίνεται ἐν τῷ πίνακι, μεταγλωττισθέντες εἰς ἁπλῆν φράσιν. Προσετέθη καὶ ἡ Σφραγίς, ἤτοι Βούλλα τοῦ Μακαριωτάτου Πάπα Λέοντος τοῦ Δεκάτου νεωστί μετατυπωθέν, εἰς κοινὴν τῶν ὀρθοδόξων ὠφέλειαν. Ἐνετίησιν 1779, σελ. 5-20

Nektarios Terpos – Mësuesi i Kombit nga Voskopoja/ Moskopli   Nga Mihail G. Tritos, Profesor i Emerituar i A.U.Th.   Nektarios Terpos, vllahofon nga Epiri i Veriut, Mësues i Kombit, bën pjesë ndër klerikët e ditur dhe të virtytshëm që u dalluan në mesin e shekullit XVIII. Me përpjekjet dhe veprimtarinë e tij të gjerë shpirtërore, ai kontribuoi në mënyrë vendimtare për ndalimin e valës së islamizimit dhe shmangien e turqizimit në zonat veriperëndimore kufitare të hapësirës greke. Ai lindi më 1690 në Voskopojën/ Moskopolin e bekuar nga Zoti, siç e quan vetë, në Epirin e Veriut, nga një familje aristokrate me paraardhës të latinizuar dhe të shqiptarizuar, të quajtur arvanitovllahë, të cilët megjithatë gjithmonë kishin mbetur grekë të pastër. Familja Terpos ishte një nga më të njohurat e Voskopojës dhe anëtarë të saj përmenden kudo. Shkollimin fillestar e mori në shkollat e famshme të qytetit të tij dhe më pas e përfundoi në Akademinë e Re të Voskopojës, e cila u shqua si një nga institucionet më të rëndësishme shpirtërore të Kombit që ndodhej “në robëri”. Më 1709 Nektarios Terpos gjendet në Skitin e Shën Anës në Malin e Shenjtë (Athos), ku në regjistrat e saj përmendet si “Nektarios hieromonaku Moskopolitis”. Ai kishte fituar aq shumë respekt si autoritet teologjik në Athos, saqë Theodhoriti, në parathënien e veprës së tij Shpjegimi i Zbulesës, e cila u botua në Lajpcig më 1800, nuk ngurroi të thirrej në dëshminë e tij. Pas qëndrimit në Athos, fillimisht u vendos në Manastirin e famshëm të Shën Naumit të Ohrit dhe më pas në manastirin historik të Hyjlindëses në Ardenicë (ose Adrevu), i cili ngrihet mbi fushën e Muzakajve të Mëdhenj dhe është një nga manastiret më të rëndësishme të Mitropolisë së Velegradit (sot Berat, Vlorë dhe Gjirokastër). Jeta e Nektarios Terpos u lidh ngushtë me Manastirin e Ardenicës. Aty jetoi dhe veproi për një kohë të gjatë si murg, udhërrëfyes shpirtëror dhe igumen. Si igumen, Nektari u kujdes për mirëmbajtjen dhe rinovimin e Manastirit dhe për plotësimin e tij me shumë murgj të devotshëm. Në vitet e shërbesës së tij si igumen, Ardenica përjetoi ditë të lavdishme dhe u shndërrua në një qendër shpirtërore të zonës me veprimtari të gjerë shoqërore, arsimore, bamirëse dhe kombëtare. Ai ishte aq i përulur, saqë kur për një periudhë kohore vëllezërit nuk e rizgjodhën si igumen, ai u pajtua me vullnetin e shumicës. Ai vetë përmend si fshatra të veprimtarisë së tij misionare Spathinë/Shpatin dhe Beratin. Vështirësitë që hasi Terpos gjatë gjithë udhëtimeve të tij misionare ishin të mëdha dhe shpeshherë vetë jeta e tij rrezikohej. Për shembull, më 1724 në fshatin Tragoti, afër Elbasanit, ai u torturua. Atje shkoi për Krishtlindje për të predikuar dhe gjeti vetëm gra, pasi të gjithë burrat kishin ndërruar fenë dhe ishin bërë turq. Terpos foli ashpër: ai akuzoi turqit për barbarinë e tyre dhe të konvertuarit që, “për një dozë të vogël haraçi”, kishin mohuar besimin e etërve të tyre. Pas predikimit, i tradhtuar nga dy të konvertuar, u arrestua, u rrah pa mëshirë dhe u torturua rëndë. Vetë ai përshkruan kështu aventurën e tij: «Erdhën dhe më gjetën në shtëpinë e priftit dhe secili kishte nga një shkop të shkurtër prej druri të thanës, dhe më godisnin mbi trup pa mëshirë. Nuk shikonin njëri-tjetrin se si dhe ku të godisnin, por nga ligësia më rrihnin ku të mundnin… Këto goditje ishin si njëzet e pesë, të shpeshta dhe shumë të dhimbshme, saqë më goditën aq shpesh saqë shkopinjtë u zhveshën nga lëkura e freskët. Në çdo pjesë të trupit më rrahën· diku trupi im u skuq, e në shumë vende u nxiros, ashtu siç bëjnë ventuzat dhe brirët. Dhe me hirin e Zotit u shërova, por krahu i majtë mbeti i dëmtuar dhe kurrë nuk mund të pushoj në atë pjesë…». Më 1730 Nektarios Terpos gjendet në Venedik, ku në vitin 1732, me shpenzimet e tregtarit voskopojar Haxhii Mihal Gusta, botoi librin e tij të famshëm “Pistis” (Besimi). Siç shkruan vetë ai: «Këtë libërth, të quajtur Pistis, nuk e përpilova për njerëzit e ditur e të shkolluar, por për analfabetët dhe fshatarët, sepse në këto vende të Turqisë, shumë të krishterë u mashtruan dhe vazhdojnë të mashtrohen, për një nevojë të vogël apo për pagesën e haraçit, duke mohuar (mjerë!) Krishtin dhe duke iu dorëzuar duarve të djallit». Si shembuj, ai jep shkurtimisht jetët e shenjtorëve, të cilët i quan «yje të qiellit dhe shtylla të parajsës». Me lavdërimin e vdekjes së tyre martirike forcoi shpirtin e të krishterëve të nënshtruar, rriti ndjenjën e tyre kombëtare dhe i mbajti të qëndrueshëm përballë provokimeve dhe egërsive turke. Jetët dhe martirizimet e shenjtorëve i ngushëllonin dhe i inkurajonin të krishterët, duke i penguar nga mohimet e fesë, të cilat ndodhnin masivisht për shkak të taksave shtypëse. Siç thoshte në mënyë karakteristike vetë ai: «Për këtë arsye edhe unë, i shtyrë nga një zell hyjnor, dëshirova t’i ndihmoj në këtë rrezik shpirtëror, që të qëndrojnë të palëkundur në besim për dashurinë e Krishtit, duke lexuar dhe duke dëgjuar martirizimet që pësuan shenjtorët martirë për Krishtin, të nxiten edhe ata sadopak dhe t’i imitojnë, të mos e mohojnë besimin dhe Zotin e lavdisë. Por të durojnë me lehtësi dhe me çdo gëzim çdo tundim dhe ndëshkim për emrin e Krishtit». Veçanërisht i ashpër bëhet kundër atyre grave që këshillojnë burrat dhe fëmijët e tyre të marrin një emër turk për t’u liruar nga haraçi. Duke marrë si shembull shenjtoren Theodoti, thekson këto: «Edhe sot gjenden disa gra dhe nëna të mallkuara nga Zoti, të cilat në vend që t’i nxisin fëmijët e tyre të qëndrojnë drejt në besimin e Krishtit dhe të mos e mohojnë emrin e Krishtit për një haraç të vetëm, ato i detyrojnë t’i kthejnë në turq dhe t’i tradhtojnë fenë bashkë me Krishtin. Këto do të trashëgojnë zjarrin e pashuar së bashku me fëmijët e tyre… Çuditem si nuk errësohet dielli në atë çast që ata mohojnë Krishtin, si nuk hapet toka t’i gëlltisë për së gjalli, duke parë bijtë e Perëndisë të kthehen në bij të humbjes dhe të djallit…». Duke lavdëruar prindërit e shenjtorit Meirak, ai i paraqet si shembull për imitimin e prindërve që mohojnë fenë dhe ushtrojnë presion mbi fëmijët e tyre në këtë drejtim. «Shihni, o të bekuar të krishterë, si veprojnë prindërit e mirë, dhe ju, për shkak të dy asprave që ju kërkojnë Agarenjtë në ditë, e lini dritën dhe besimin dhe shkoni drejt mashtrimit dhe mosbesimit. Dhe detyroni edhe fëmijët tuaj të kthehen në turq, duke humbur shpirtin tuaj dhe të fëmijëve tuaj?». Megjithatë, edhe pse ishte i rreptë dhe i ashpër ndaj atyre që ndërronin fenë, ai gjithmonë theksonte domosdoshmërinë e pendimit dhe dashurinë e veçantë të Zotit për njeriun që pendohet. «Edhe nëse u mashtrove dhe u bëre turk, kthehu, se Zoti ynë Krishti të do dhe të fal». Shumë elemente interesante për jetën e grekëve gjejmë në kapitujt ku ai qorton kripto-të krishterët, klerikët e këqij, tregtarët dhe të tjerë. Aty informohemi për ato që ndodhnin në dëm të të krishterëve në atë skaj kufitar të helenizmit. Në të njëjtën vepër, dikush mahnitet edhe nga njohuritë mjekësore të këtij burri, të cilat i kishte fituar gjatë qëndrimit të tij në Malin e Shenjtë. Në mënyrë të veçantë, ai tërheq vëmendjen e të sëmurëve të mos përzihen me të shëndetshmit dhe këshillon priftërinjtë të mos afrohen me të shëndetshmit kur kanë ardhur në kontakt me “të prekur nga murtaja”. Qëndrimet e tij Terpoja i forcon me themelim të shkëlqyer biblik dhe patristik. Megjithatë, ajo që të mahnit në veprën e Nektarit Terpos Pistis është guximi. Ai godet hapur dhe me emrin e tyre turqit dhe, mbi të gjitha, themeluesin e islamizmit, Muhamedin, të cilin e quan antikrisht dhe mashtrues të popullit. Në mbyllje të librit të tij hartoi një pamflet kundër Muhamedit me titullin: «Lavdërim për mashtruesin e popullit Muhamed dhe Aliun». Aty shkruhen, ndër të tjera: «Mjerë ai njeri që dëshiron të vdesë në fenë e rreme të mashtruesit dhe tradhtarit të Zotit të gjithëfuqishëm Jezu Krisht, them Muhamedit, dhe të dhëndrit të tij Aliut, të cilët janë dhe gjenden gjithmonë në mes të zjarrit të ferrit bashkë me atin e tyre, djallin. Dhe turqit fatkeqë, si të mashtruar që janë vërtet, shpresojnë prej tyre shpëtimin, ndërsa ata mundohen pa pushim, ditë e natë, në dënimin e pafund të ferrit… Dhe agarenjtë e mjerë mashtrohen dhe tallën prej tyre, duke shpresuar këta të mjerët se ata do të bëjnë ndonjë ndërmjetësim te Zoti për aq shumë agarenj… Dhe çfarë mendoni ju, o të bekuar të krishterë, se cili tjetër mund të jetë antikrishti? Askush! Veçse Muhamedi janë, bashkë me të dhe ndjekësit e tij». Në fund të librit ai riboton në latinisht dhe në greqisht vulën zyrtare të Papës Leonit III, Papë i Romës (18 maj 1521), e cila u konfirmua nga Papa Klementi VII (26 mars 1526), në greqisht dhe latinisht, «mbi privilegjet e grekëve kudo që ndodheshin për ceremonitë e shenjta dhe çështjet kishtare, sipas sa u vendosën në Sinodin e Firences». Ririprodhimi i këtij dokumenti nënkupton shkelje dhe parregullsi nga propaganda e Kishës Katolike Romane në trojet e Shqipërisë. Pas Vulës gjendet «Himni alfabetik me vargje kushtuar Hyjlindëses Mari» dhe «theotokioni i kënduar automelon në tonin, tërrthor i katërt». Mendimi i G. Valetas se ky libër i dobishëm për shpirtin, por njëkohësisht revolucionar, u mallkua nga Patriarkana Ekumenike, nuk gjen mbështetje në burimet historike. Kjo është një keqinterpretim i një informacioni të G. Zavirës, i cili flet në mënyrë të pacaktuar për një kërcënim mallkimi ndaj lexuesve të librit: «Meqenëse shkroi kundër priftërinjve dhe episkopëve që nuk ruanin detyrën e tyre, disa thonë se kërcënuan me mallkim atë që e lexonte (edhe pse libri është shumë i mirë)». Ky veprim i çmuar qarkulloi në shumë botime. Nga këto njohim nëntë, të botuara gjatë periudhës 1732 deri më 1818. Por me siguri ekzistojnë edhe të tjera që ende nuk janë bërë të njohura. Duhet të theksohet se botimi i fundit i njohur u bë në prag të kryengritjes kombëtare (1818), i dyti dhe i treti u bënë brenda dy vjetëve, më 1733 dhe 1734 – një fenomen i veçantë në gjithë bibliografinë neohelenike. «Nëse përjashtohet Thuri i Rigasit, asnjë tjetër libër neohelenik nuk pati një qarkullim kaq të madh dhe të gjerë me kaq shumë botime, sa Pistis e Nektar Terpos».   Përveç veprës Pistis, Nektarios Terpos shkroi edhe veprën «Çështje të ndryshme teologjike në formë pyetje-përgjigjeje, të mbledhura nga shkrimet e Shën Athanasit të Madh dhe nga Etër të tjerë, dhe të shpjeguara në gjuhë të thjeshtë me përkthim të lirë», e cila u botua në Venedik më 1732, nga Nikollao Glikis nga Janina, Con Licenza de’ superiori, me 106 faqe. Kopje të këtij libri të rrallë gjenden në Malin e Shenjtë, konkretisht në manastiret e Lavrës së Madhe, Vatopedit dhe Shën Panteleimonit, si dhe në bibliotekat e Gennadios, të Parlamentit dhe të Evlogj Kourilas. Dihet se kjo vepër ka pasur katër botime: në vitet 1739, 1740, 1755 dhe 1779. Në dallim nga vepra e tij e parë, e cila ishte etiko-didaktike, ky shkrim është dogmatik. Rëndësia e tij qëndron në faktin se ai i bën të kuptueshme termat e vështirë teologjikë me përdorimin e shumë shembujve të goditur nga realiteti i natyrës. Pyetjet të cilave u përgjigjet Nektarios Terpos me këtë libër janë: Çfarë është Zoti? Dhe pse quhet Zot? A vrapon Zoti? Sa janë Perënditë? Si quhet Zoti Një dhe Trinisë? Çfarë është e përbashkët në Trininë e Shenjtë? Çfarë është e veçantë e Birit? Çfarë është e veçantë e Shpirtit të Shenjtë? Sa esenca duhet të rrëfejmë tek Zoti? Sa Hipostaza duhet të rrëfejmë tek Zoti? Pse quhet Ati, Atë? Pse quhet Biri, Bir? Tek Zoti, sa janë shkaqe? Dhe sa janë të shkaktuarat? Në Trininë e Shenjtë, kush është i pari dhe kush i dyti? Si Biri dhe Fjala e Zotit lind nga Ati? Si Shpirti i Shenjtë del nga Ati? A mund të përmbahet Zoti në një vend apo jo? Kush është Krishti? Për ç’arsye deshi Biri i Zotit të mishërohej? Si ishte e mundur që Virgjëra të lindte dhe përsëri të mbetej Virgjëreshë? Pse Zoti nuk e mësoi njeriun vetë, por përmes Birit? Pse nuk u lind Ati ose Shpirti i Shenjtë, por vetëm Biri? Pesha kryesore që jep Terpo është thellimi teologjik në misteret e Trinisë së Shenjtë dhe të Mishërimit Hyjnor. Me një numër të madh citimesh nga Dhiata e Vjetër dhe e Re, ai argumenton se «është një Zot Trini, pa fillim, i përjetshëm dhe i pafund». Përpjekur të depërtojë sa më shumë të jetë e mundur në misterin e Trinisë së Shenjtë, ai përdor shembullin e Diellit: «Ashtu si Dielli është një, por Dielli ka rreze dhe dritë, dhe janë në Diell tre persona: disku, rrezja dhe drita. Disku është vetë trupi i Diellit, rrezja është ajo që shkon poshtë si pishtar ndriçues dhe prek tokën, ndërsa drita është ajo që ndriçon edhe në vendet e mbuluara e të errëta pa rreze. Dhe ja pra tre persona: disku, rrezja dhe drita. Por nuk themi tre Diella, por një Diell. As nuk themi një person, por tre persona... Dhe kështu kupto edhe për Zotin. Zoti është një, por personat e një Zoti janë tre: Ati, Biri dhe Shpirti i Shenjtë. Nga kjo kupto se ashtu si Dielli është një dhe trini, kështu është edhe Zoti një dhe Trini. Sepse në tipin e Atit është disku diellor, rrezja është në tipin e Birit dhe të Fjalës së Zotit, ndërsa drita e Diellit është në tipin e Shpirtit të Shenjtë». Një tjetër shembull i qasjes së thjeshtuar të dogmës së Trinisë së Shenjtë që përdor Nektarios Terpos është ai i zjarrit. Ai thotë në mënyrë karakterstike: «Ja, zjarri është një, por është trini. Sepse ky zjarr qëndron si një person, forca e tij djegëse është një tjetër person dhe ajo ndriçuese është një tjetër person, por natyra e zjarrit është një dhe jo tri. Po kështu edhe për Zotin: Ati është zjarri, Biri është forca djegëse dhe Shpirti i Shenjtë është ai që ndriçon». Në faqet 91-92 jep udhëzime praktike «Për të mbjellë çdo lloj peme pa mundim», ndërsa në faqet 93-95 merret me interpretimin e numrit të Librit të Zbulesës së Shën Joanit, 666, duke shkruar në mënyrë karakteristike se ky numër shpjegohet në fjalët: «qengj i padrejtë, me të vërtetë i dëmshëm dhe udhëheqës i keq». Këto emra i referohen Antikrishtit. Përkundrazi, Krishti është «qengj i pafajshëm, i vërtetë dhe shërues, bari i mirë dhe udhëheqës i deleve të arsyeshme». Më në fund, në faqet 99-103 gjejmë një himn «alfabetik me vargje kushtuar Hyjlindëses Mari, Zonjës së Tërëshenjtë». Nektarios Terpos ishte pararendës dhe at shpirtëror i shën Kozmait të Etolisë, i cili veproi dhe u martirizua në të njëjtat vende ku edhe ai kishte luftuar dhe veprën e të cilit e vazhdoi dhe e përmbushi. Megjithatë, ndërmjet këtyre dy udhëheqësve të Rilindjes Kombëtare kishte dallime të mëdha sa i përket mënyrës së veprimit. Terpoja, më i guximshëm dhe më i riskues, i qortonte tiranët ballë për ballë dhe bënte rezistencë të hapur kundër pushtetit. Kozmai, përkundrazi, jo vetëm që kujdesej të mos prekte autoritetet, por për çdo veprimtari të tij, zakonisht kërkonte lejen e tyre. Për Terposin turku ishte antikrisht i urryer nga populli, ndërsa për Kozmain ishte shpëtimtari i dërguar nga Zoti i ortodoksisë përballë rrezikut të katolicizmit. Siç vëren G. Valetas, lufta e hapur e Nektarios Terpos kundër tiranisë dhe islamit është një fenomen unik në të gjithë periudhën e Osmane, pasi edhe më pas rilindësit si Rigas, Korais dhe Anonimi Grek u fshehën pas anonimatit dhe përdorën pseudonime. Nuk kemi më shumë të dhëna për këtë figurë të madhe të Ortodoksisë dhe të Helenizmit. Nuk dihet nëse u kthye nga Venecia, as kur dhe ku vdiq. Ajo që dimë është se figura e tij e nderuar ishte pikturuar në Kishën e Shenjtorëve Apostuj të Voskopojës. Aty paraqitej me epanokalimafo, mantelin dhe shkopin igumenal. Rreth figurës së tij ishte shkruar edhe emri i tij. Pa dyshim, Nektario Terpo i përket luftëtarëve të mëdhenj të kohërave të robërisë. Veprimtaria e tij ishte e lavdërueshme. Ai paraqiti me pasion besimin ortodoks dhe idenë e lirisë kombëtare. Pengoi me luftë të admirueshme valën e islamizimit, e cila për kombin tonë përbënte një hemorragji fetare dhe kombëtare. Forcoi shpirtin kombëtar të të krishterëve të nënshtruar. Foli me zjarr shpirti për idealin e madh të lirisë kombëtare. Qortoi me fjalë të ashpra konvertimet masive dhe kurrë nuk u pajtua me fenomenin e kripto-krishterimit, të cilin e konsideronte gjendje të rreme dhe mungesë të dëshmisë së hapur dhe të guximshme të së vërtetës. Nektarios Terpos, duke përdorur gjuhën e gjallë të popullit, në të cilën me aftësi të veçantë thjeshtoi termat e vështirë teologjikë, depërtoi – si pak të tjerë – në shpirtrat e shtresave popullore, ku gjeti jehonë të madhe. Luftëtar i papajtueshëm siç ishte, nuk ngurroi të qortonte ballë për ballë edhe vetë të fuqishmit e kohës së tij, klasën sunduese të epokës së tij, e cila, për të ruajtur pushtetin, mbante marrëdhënie të shkëlqyera me sundimtarin turk dhe shfrytëzonte të krishterët e thjeshtë e të paarsimuar. Asnjëherë nuk i flijoi parimet e tij për interesin e çastit. Sinqeriteti, guximi dhe mbi të gjitha dëshmia e hapur e besimit ishin tiparet kryesore të kësaj figure të madhe. Qëllimi i tij i vetëm ishte parandalimi i asimilimit etnik të Helenizmit dhe këmbëngulja e patundur në fenë e etërve.   ……………………..   Nektarios Terpos, Libri i quajtur Pistis, i domosdoshëm për çdo njeri të thjeshtë, i mbështetur nga Profetët, Ungjilli, Apostujt dhe mësues të tjerë të urtë. Ka gjithashtu edhe fjalë të tjera të zgjedhura për dobinë e lexuesve, siç shfaqet në tregues (përmbajtjen), të përkthyera në gjuhë të thjeshtë. U shtua edhe Sfragida, pra Bulla e Shumë të Lumturit Papë Leonit të Dhjetë, së fundmi e ribotuar, për dobinë e përbashkët të ortodoksëve.  Venecia 1779, f. 5–20.