Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Ιωάννης:ΨΗΦΙΑΚΗ ΑΠΟΞΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ (Μια ποιμαντική προσέγγιση απέναντι στην τεχνολογία) ! - Kryepiskopi i Shqipërisë Joan:ALIENIMI DIGJITAL DHE TERAPEUTIKA ORTHODHOKSE (Një qasje pimantike ndaj teknologjisë)

 

KUMTESË E KRYEPISKOPIT JOAN, mbajtur sot në Konferencën II Ndërkombëtare të Revistës "Teologjia", me temë "Teknologjia Orthodhokse dhe 'Ontologjia' e Teknologjisë: Pasojat antropologjike, politike, ekonomike, shoqërore dhe kulturore", në Selanik. ALIENIMI DIGJITAL DHE TERAPEUTIKA ORTHODHOKSE (Një qasje pimantike ndaj teknologjisë) I Shekulli i 21-të, me përparimet e tij të shpejta dhe shpesh të frikshme teknologjike, ngre shumë pyetje. Për njerëz dhe grupe të ndryshme, përgjigjet ndryshojnë. Disa e shohin teknologjinë si një mundësi të madhe për zhvillim, ndërsa të tjerë e shohin si një kërcënim. Si për ata që e përqafojnë ashtu edhe për ata që i kundërvihen, ky fenomen është tashmë realitet dhe paraqet sfida të vështira për të gjithë komunitetin njerëzor - sfida që kërkojnë zgjidhje. Pa dyshim, Kisha Orthodhokse nuk mund të përjashtohet nga këto sfida. Ajo duhet t'i konfrontojë ato, jo thjesht për t'u mbrojtur, siç ka ndodhur fatkeqësisht shpesh, por edhe për të gjetur zgjidhje origjinale dhe krijuese, si pjesë e përgjegjësisë së saj globale. Megjithëse trajtimi i çështjeve teknologjike paraqet një gamë të gjerë dhe shumë komplekse, dëshiroj të adresoj në këtë punim një aspekt të rëndësishëm të qasjes së qenies njerëzore ndaj teknologjisë së re, duke u nisur nga përvoja e gjerë klinike në fushën e shëndetit mendor. Kjo përvojë zbulon një element të përbashkët që përfshin një spektër të gjerë të çrregullimeve psikologjike: paaftësia për të menaxhuar. Qoftë kur bëhet fjalë për paaftësinë për të menaxhuar emocionet, siç vërehet në çrregullimet emocionale dhe të personalitetit - një gjendje që kërkimi shkencor bashkëkohor e përshkruan si "çrregullim emocional" - ose paaftësinë për të menaxhuar mendimet në çrregullimet psikotike, ose paaftësinë për të menaxhuar impulset në varësitë, personi që vuan psikologjikisht është i pushtuar nga forca të brendshme ose të jashtme që tejkalojnë kapacitetin e tij. Ky vëzhgim klinik merr një dimension të ri dhe urgjent në erën e teknologjisë digjitale, ku të dhënat statistikore konfirmojnë madhësinë e fenomenit. Vërehet një vështirësi në rritje në menaxhimin e mbingarkesës digjitale - vërshimin e informacionit dhe presionin për lidhje të vazhdueshme. Varësia nga interneti, nomofobia (frika e shkëputjes nga telefoni celular), lodhja digjitale dhe sindromi i krahasimit social, tani përbëjnë gjendje psikologjike të dokumentuara. Sipas një metanalize të vitit 2023, afërsisht 20% e individëve shfaqin simptoma të lehta të nomofobisë, 50% të moderuara dhe 20% të rënda. Një rishikim sistematik në PLOS ONE (2021), lodhja digjitale dhe sindromi i krahasimit social, tani përbëjnë gjendje psikologjike të njohura. Pasojat janë të shumta, veçanërisht në mesin e të rinjve, ku, sipas Departamentit të Shëndetësisë dhe Shërbimeve Njerëzore të SHBA-së, përdorimi i mediave sociale për më shumë se tre orë në ditë dyfishon rrezikun e zhvillimit të simptomave të depresionit dhe të ankthit. Për pasojë, komorbiditetі midis diagnozave tradicionale dhe çrregullimeve të lidhura me teknologjinë po bëhet tani një rregull i dokumentuar, me kërkime që konfirmojnë korrelacionin e konsiderueshëm pozitiv midis varësisë nga interneti, depresionit dhe çrregullimeve të ankthit. Realiteti klinik nënvizon nevojën urgjente për të trajtuar teknologjinë jo si një mjet neutral, por si një forcë e fuqishme që kërkon aftësi specifike psikologjike dhe shpirtërore për përdorimin e saj të shëndetshëm. II Tradita Orthodhokse, shekuj përpara shfaqjes së psikologjisë moderne, e njohu rëndësinë e formimit të brendshëm për ndërveprimin e shëndetshëm me botën. Etërit e Kishës dalluan midis mënyrës së ekzistencës "sipas natyrës" (gr. kata physin) dhe "kundër natyrës" (gr. para physin). E para karakterizohet nga lëvizja e njeriut drejt Zotit, me vetënjohje, masë dhe urtësi, ndërsa e dyta nga largimi nga Zoti, që çon në injorancë, ekstremizëm dhe konfuzion. Ky dallim gjen aplikim të drejtpërdrejtë në marrëdhënien tonë me teknologjinë. Përdorimi i saj "sipas natyrës", parakupton shëndetin shpirtëror të përdoruesit - aftësinë e tij për të vendosur kufij, për të dalluar thelbësoren nga jothelbësorja dhe për të mbetur zot i zgjedhjeve të tij. Shën Maksimi Rrëfimtari mësoi për "lëvizjen sipas natyrës" si drejtimin e njeriut drejt destinacionit të tij të vërtetë: bashkimin me Zotin dhe të afërmin. Teknologjia, kur përdoret nga njerëz shpirtërisht të shëndetshëm, mund të shërbejë për këtë lëvizje. Anasjelltas, kur përdoret nga të sëmurët shpirtërisht, ajo mund të përshpejtojë lëvizjen "kundër natyrës", drejt alienimit, narcisizmit dhe sipërfaqësisë. III Tradita Orthodhokse ofron praktika specifike që mund të funksionojnë terapeutikisht në trajtimin e alienimit digjital. Tradita e vigjilencës shpirtërore (gr. Nepsis), me theksin e saj në syhapur dhe vëmendje, ofron një mënyrë rezistence ndaj shpërqendrimit dhe sipërfaqësisë që promovon kultura digjitale. Lutja, veçanërisht Lutja e Zemrës (Lutja e Jisuit), përbën një ushtrim disipline dhe përqendrimi që bashkon botën e brendshme të njeriut. Komuniteti kishtаr, me theksin e tij në komunikimin e drejtpërdrejtë, ballë për ballë, përbën një antidot ndaj komunikimit virtual. Pjesëmarrja në jetën liturgjike të Kishës, me natyrën e saj shumëshqisore – ikonat, temjani, psalmodia dhe shija e Kungimit të Shenjtë, siç nxit psalmisti “shijoni dhe shihni se Zoti është i mirë” – ofron një përvojë holistike që i reziston çmishërimit të ekzistencës digjitale. Mund të propozohet që tradita asketike e abstinencës të zgjerohet në marrëdhënien tonë me teknologjinë. Një “asketizëm digjital”, duke përfshirë periudha shkëputjeje dhe kufizime të ndërgjegjshme, mund të ndihmojë në kultivimin e një marrëdhënieje më të lirë me teknologjinë. Së fundi, Misteri i Rrëfimit, si një praktikë e vetënjohjes dhe përgjegjshmërisë, mund të kontribuojë në trajtimin e varësive digjitale. IV Koncepti i dallimit (lat. discretio, gr. diakrisis) zë një vend qendror në shpirtëroren orthodhokse. Shën Andoni i Madh, siç na transmetohet nga Shën Joan Kasiani, e quajti atë virtyt më të madh, duke njohur rëndësinë e aftësisë për të dalluar midis së vërtetës dhe gënjeshtrës, asaj që është e dobishme dhe asaj që është e dëmshme. Në erën digjitale, dallimi merr rëndësi të re. Çdo ditë bombardohemi me informacion dhe algoritme të dizajnuara për të manipuluar vëmendjen tonë. Kultivimi i "dallimit digjital" kërkon pjekuri shpirtërore. Etërit mësuan se dallimi kultivohet nëpërmjet lutjes, përuljes dhe udhëzimit nga drejtuesit shpirtërorë. Sot, na duhen forma të reja të udhëzimit shpirtëror. Kisha thirret të zhvillojë një "kujdes pimantik digjital", që do të ofrojë kritere dallimi për ballafaqimin me sfidat e erës digjitale. V Thirrja e Kishës për shenjtërim përfshin tërësinë e jetës njerëzore. Theologjia Orthodhokse mëson se qëllimi i jetës njerëzore është hyjnizimi (gr. theosis) - transformimi i gjithë ekzistencës, nëpërmjet bashkimit me Zotin, siç përmbledh Shën Athanasi i Madh: "Perëndia u bë njeri, që njeriu të bëhet hyjnor". Shenjtërimi i teknologjisë nuk do të thotë sakralizim i pajisjeve, por transformimi i mënyrës se si i përdorim ato: për qëllime që harmonizohen me vullnetin e Zotit. Kisha thirret të ofrojë një theologji të teknologjisë, që do të njohë potencialin e saj, ndërsa gjithashtu të nënvizojë rreziqet e saj. Revista THEOLOGJIA, me praninë e saj shekullore, thirret të kontribuojë në formimin e kësaj theologjie, duke ofruar një platformë për dialog midis theologëve, shkencëtarëve dhe teknologëve. Në pragun e shekullit të saj të dytë, ajo ka mundësinë të nënvizojë relevancën e Traditës Orthodhokse, duke kontribuar në shenjtërimin e teknologjisë dhe promovimin e një marrëdhënieje më humane me të.

ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ ΜΑΚΑΡΙΩΤΑΤΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΑΛΒΑΝΙΑΣ ΙΩΑΝΝΟΥ, εκφωνηθείσα στη Β΄ Διεθνή Διάσκεψη του Περιοδικού «Θεολογία» με θέμα: «Η Ορθόδοξη Θεολογία και η ‘Οντολογία’ της Τεχνολογίας: Ανθρωπολογικές, Πολιτικές, Οικονομικές, Κοινωνικές και Πολιτισμικές Συνέπειες», στη Θεσσαλονίκη. ΨΗΦΙΑΚΗ ΑΠΟΞΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ (Μια ποιμαντική προσέγγιση απέναντι στην τεχνολογία) Ι Ο 21ος αιώνας, με την ταχύτατη και συχνά τρομακτική τεχνολογική του πρόοδο, εγείρει πολλά ερωτήματα. Για διαφορετικούς ανθρώπους και ομάδες, οι απαντήσεις διαφέρουν. Κάποιοι βλέπουν την τεχνολογία ως μια μεγάλη ευκαιρία ανάπτυξης, ενώ άλλοι τη θεωρούν απειλή. Είτε για εκείνους που την αγκαλιάζουν είτε για εκείνους που της εναντιώνονται , το φαινόμενο αυτό αποτελεί πλέον πραγματικότητα και θέτει δύσκολες προκλήσεις για ολόκληρη την ανθρώπινη κοινότητα· προκλήσεις που απαιτούν λύσεις. Αναμφίβολα, η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν μπορεί να εξαιρεθεί από αυτές τις προκλήσεις. Οφείλει να τις αντιμετωπίσει, όχι απλώς για να αμυνθεί —όπως δυστυχώς έχει συμβεί πολλές φορές στο παρελθόν— αλλά και για να αναζητήσει πρωτότυπες και δημιουργικές λύσεις, ως μέρος της παγκόσμιας ευθύνης της. Αν και η ενασχόληση με τα τεχνολογικά ζητήματα παρουσιάζει ένα ευρύ και πολύπλοκο φάσμα, επιθυμώ στο παρόν κείμενο να θίξω μία σημαντική πτυχή της ανθρώπινης προσέγγισης απέναντι στη νέα τεχνολογία, στηριζόμενος στην εκτενή κλινική εμπειρία που διαθέτουμε στον τομέα της ψυχικής υγείας. Η εμπειρία αυτή αποκαλύπτει ένα κοινό στοιχείο που διαπερνά ένα ευρύ φάσμα ψυχολογικών διαταραχών: την αδυναμία διαχείρισης. Είτε πρόκειται για την αδυναμία διαχείρισης των συναισθημάτων —όπως παρατηρείται στις συναισθηματικές ή στις διαταραχές προσωπικότητας, μια κατάσταση που η σύγχρονη επιστημονική έρευνα περιγράφει ως «συναισθηματική δυσρύθμιση»—, είτε για την αδυναμία διαχείρισης των σκέψεων, όπως στις ψυχωτικές διαταραχές, είτε ακόμη για την αδυναμία διαχείρισης των παρορμήσεων στις εξαρτήσεις, ο άνθρωπος που υποφέρει ψυχικά βρίσκεται υπό την κυριαρχία εσωτερικών ή εξωτερικών δυνάμεων που υπερβαίνουν τις δυνατότητές του. Η κλινική αυτή παρατήρηση αποκτά μια νέα και επείγουσα διάσταση στην εποχή της ψηφιακής τεχνολογίας, όπου τα στατιστικά δεδομένα επιβεβαιώνουν το μέγεθος του φαινομένου. Παρατηρείται μια αυξανόμενη δυσκολία στη διαχείριση της ψηφιακής υπερφόρτωσης – του κατακλυσμού πληροφοριών και της πίεσης για συνεχή συνδεσιμότητα. Ο εθισμός στο διαδίκτυο, η νομοφοβία (ο φόβος αποσύνδεσης από το κινητό τηλέφωνο), η ψηφιακή κόπωση και το σύνδρομο της κοινωνικής σύγκρισης συνιστούν πλέον τεκμηριωμένες ψυχολογικές καταστάσεις. Σύμφωνα με μια μεταανάλυση του 2023, περίπου το 20% των ατόμων εμφανίζει ήπια συμπτώματα νομοφοβίας, το 50% μέτρια και το 20% σοβαρά. Επιπλέον, μια συστηματική ανασκόπηση στο περιοδικό PLOS ONE (2021) επιβεβαιώνει ότι η ψηφιακή κόπωση και το σύνδρομο κοινωνικής σύγκρισης αποτελούν πλέον αναγνωρισμένες ψυχολογικές διαταραχές. Οι συνέπειες είναι πολλαπλές, ιδίως μεταξύ των νέων, όπου —σύμφωνα με το Υπουργείο Υγείας και Ανθρωπίνων Υπηρεσιών των Ηνωμένων Πολιτειών— η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης για πάνω από τρεις ώρες ημερησίως διπλασιάζει τον κίνδυνο εμφάνισης συμπτωμάτων κατάθλιψης και άγχους. Ως εκ τούτου, ο συν-νοσηρός συνδυασμός μεταξύ των παραδοσιακών ψυχιατρικών διαγνώσεων και των τεχνολογικά σχετιζόμενων διαταραχών καθίσταται πλέον τεκμηριωμένος κανόνας, με έρευνες που επιβεβαιώνουν σημαντική θετική συσχέτιση μεταξύ του εθισμού στο διαδίκτυο, της κατάθλιψης και των αγχωδών διαταραχών. Η κλινική πραγματικότητα υπογραμμίζει την επείγουσα ανάγκη να αντιμετωπιστεί η τεχνολογία όχι ως ουδέτερο εργαλείο, αλλά ως ισχυρή δύναμη που απαιτεί ειδικές ψυχολογικές και πνευματικές δεξιότητες για τη σωστή και υγιή χρήση της. ΙΙ Η Ορθόδοξη Παράδοση, αιώνες πριν από την εμφάνιση της σύγχρονης ψυχολογίας, είχε ήδη αναγνωρίσει τη σημασία της εσωτερικής καλλιέργειας για τη δημιουργία μιας υγιούς σχέσης με τον κόσμο. Οι Πατέρες της Εκκλησίας διέκριναν ανάμεσα σε δύο τρόπους υπάρξεως: τον τρόπο «κατὰ φύσιν» και τον «παρὰ φύσιν». Ο πρώτος χαρακτηρίζεται από την πορεία του ανθρώπου προς τον Θεό, μέσα από την αυτογνωσία, το μέτρο και την σοφία· ο δεύτερος, από την απομάκρυνση από τον Θεό, που οδηγεί σε άγνοια, ακρότητα και σύγχυση. Η διάκριση αυτή βρίσκει άμεση εφαρμογή στη σχέση μας με την τεχνολογία. Η χρήση της «κατὰ φύσιν» προϋποθέτει την πνευματική υγεία του ανθρώπου – την ικανότητά του να θέτει όρια, να διακρίνει το ουσιώδες από το επουσιώδες και να παραμένει κύριος των επιλογών του. Ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής δίδαξε ότι η «κίνηση κατὰ φύσιν» είναι η πορεία του ανθρώπου προς τον αληθινό του προορισμό: την ένωση με τον Θεό και τον πλησίον. Η τεχνολογία, όταν χρησιμοποιείται από πνευματικά υγιείς ανθρώπους, μπορεί να υπηρετήσει αυτήν την κίνηση, να γίνει δηλαδή μέσο κοινωνίας, αγάπης και δημιουργίας. Αντιθέτως, όταν χρησιμοποιείται από πνευματικά ασθενείς ανθρώπους, μπορεί να επιταχύνει την κίνηση «παρὰ φύσιν», οδηγώντας στην αποξένωση, τον ναρκισσισμό και την επιφανειακότητα.   ΙΙΙ Η Ορθόδοξη Παράδοση προσφέρει συγκεκριμένες πρακτικές που μπορούν να λειτουργήσουν θεραπευτικά απέναντι στο φαινόμενο της ψηφιακής αποξένωσης. Η παράδοση της πνευματικής εγρηγόρσεως (νῆψις), με την έμφαση που δίνει στη διαρκή προσοχή και στη νηφαλιότητα του νου, προτείνει έναν τρόπο αντιστάσεως στη διάσπαση και την επιφανειακότητα που προάγει ο ψηφιακός πολιτισμός. Η προσευχή, και ιδίως η ευχή της καρδίας («Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με»), συνιστά άσκηση πειθαρχίας και συγκέντρωσης, που ενοποιεί τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου και τον επαναφέρει στην πληρότητα του είναι του. Η εκκλησιαστική κοινότητα, με την έμφασή της στην πρόσωπο με πρόσωπο επικοινωνία, λειτουργεί ως αντίδοτο στην εικονική επικοινωνία. Η συμμετοχή στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας, με τον πολυαισθητηριακό της χαρακτήρα —τις εικόνες, το θυμίαμα, τη ψαλμωδία και τη γεύση της Θείας Κοινωνίας, σύμφωνα με την προτροπή του Ψαλμωδού: «Γεύσασθε καὶ ἴδετε ὅτι χρηστὸς ὁ Κύριος» (Ψαλμ. 33,9)— προσφέρει μια ολιστική εμπειρία που αντιστέκεται στην αποσωμάτωση και απροσωπία της ψηφιακής ύπαρξης. Θα μπορούσε ακόμη να προταθεί η επέκταση της ασκητικής παραδόσεως της νηστείας και εγκρατείας στη σχέση μας με την τεχνολογία. Ένας «ψηφιακός ασκητισμός», που θα περιλάμβανε περιόδους αποσυνδέσεως και συνειδητούς περιορισμούς, θα μπορούσε να συμβάλει στην καλλιέργεια μιας ελεύθερης και ισορροπημένης σχέσης με τα τεχνολογικά μέσα. Τέλος, το Μυστήριο της Εξομολογήσεως, ως πράξη αυτογνωσίας και προσωπικής ευθύνης, μπορεί να προσφέρει πολύτιμη συμβολή στην αντιμετώπιση των ψηφιακών εξαρτήσεων, βοηθώντας τον άνθρωπο να ανακτήσει την εσωτερική του ελευθερία και την αληθινή του ταυτότητα.   ΙV Η έννοια της διακρίσεως (λατ. discretio, ἑλλ. διάκρισις) κατέχει κεντρική θέση στην ορθόδοξη πνευματικότητα. Ο Άγιος Αντώνιος ο Μέγας, όπως μας παραδίδει ο Άγιος Ιωάννης ο Κασσιανός, την αποκάλεσε «τη μεγαλύτερη αρετή», αναγνωρίζοντας τη σημασία της ικανότητας να διακρίνει κανείς ανάμεσα στην αλήθεια και το ψεύδος, στο ωφέλιμο και το βλαβερό. Στην ψηφιακή εποχή, η διάκριση αποκτά νέα σημασία και αναγκαιότητα. Καθημερινά βομβαρδιζόμαστε από πληροφορίες και αλγορίθμους που έχουν σχεδιαστεί για να χειραγωγούν την προσοχή μας. Η καλλιέργεια μιας «ψηφιακής διάκρισης» απαιτεί πνευματική ωριμότητα. Οι Πατέρες της Εκκλησίας δίδαξαν ότι η διάκριση καλλιεργείται μέσω της προσευχής, της ταπεινώσεως και της καθοδήγησης από πνευματικούς οδηγούς. Σήμερα, ανακύπτει η ανάγκη για νέες μορφές πνευματικής καθοδήγησης, ικανές να ανταποκριθούν στις προκλήσεις της ψηφιακής πραγματικότητας. Η Εκκλησία καλείται να αναπτύξει έναν «ποιμαντικό ψηφιακό φροντισμό», ο οποίος θα παρέχει κριτήρια διακρίσεως για την αντιμετώπιση των προκλήσεων του ψηφιακού κόσμου. V Το κάλεσμα της Εκκλησίας προς τον αγιασμό περιλαμβάνει το σύνολο της ανθρώπινης ζωής. Η Ορθόδοξη Θεολογία διδάσκει ότι ο σκοπός της ανθρώπινης υπάρξεως είναι η θέωση η μεταμόρφωση ολόκληρης της ύπαρξης μέσω της ενώσεως με τον Θεό, όπως το διατύπωσε συνοπτικά ο Άγιος Αθανάσιος ο Μέγας: «Αὐτὸς γὰρ ἐνηνθρώπησεν, ἵνα ἡμεῖς θεοποιηθῶμεν» — «Ο Θεός έγινε άνθρωπος, για να γίνει ο άνθρωπος θεός κατά χάριν». Ο αγιασμός της τεχνολογίας δεν σημαίνει ιεροποίηση των συσκευών, αλλά μεταμόρφωση του τρόπου με τον οποίο τις χρησιμοποιούμε· προσαρμογή των σκοπών μας ώστε να συμφωνούν με το θέλημα του Θεού. Η Εκκλησία καλείται να αναπτύξει μια Θεολογία της Τεχνολογίας, ικανή να αναγνωρίσει το δυναμικό και τις δυνατότητες της τεχνολογικής προόδου, αλλά ταυτόχρονα να υπογραμμίσει τους κινδύνους και τις ηθικές προκλήσεις που αυτή συνεπάγεται. Το περιοδικό «ΘΕΟΛΟΓΙΑ», με τη μακραίωνη παρουσία και τη συμβολή του στον ορθόδοξο θεολογικό στοχασμό, καλείται να συμβάλει ουσιαστικά στη διαμόρφωση αυτής της νέας θεολογίας, προσφέροντας ένα βήμα διαλόγου ανάμεσα σε θεολόγους, επιστήμονες και τεχνολόγους. Στο κατώφλι του δευτέρου αιώνα της παρουσίας του, το περιοδικό έχει την ευκαιρία να αναδείξει τη διαχρονική επικαιρότητα της Ορθόδοξης Παραδόσεως, συμβάλλοντας στον αγιασμό της τεχνολογίας και στην προώθηση μιας πιο ανθρώπινης σχέσης του  ανθρώπου με αυτήν.