Ο Ήρωας του Πόγραδετς, Σωτήριος Μουτούσης [1894 – † 20 Νοεμβρίου 1978]

 

Αντιστράτηγος Σωτήριος Μουτούσης (1894-1978)
(Πηγή: https://www.facebook.com/photo/?fbid=10229302968139879)

Ευαγγελία Κ. Λάππα
18 Νοεμβρίου 2025

Ο Σωτήριος Μουτούσης του Νικολάου γεννήθηκε στο χωριό Τραγανό της Αχαΐας στις 6 Φεβρουαρίου 1894. Είχε αδελφούς τον Χαράλαμπο Μουτούση, έμπορο σταφίδος στο Αίγιο και τον ηρωικό αεροπόρο των Βαλκανικών Πολέμων Μιχαήλ Μουτούση^[1].

Ο Μουτούσης φοίτησε στο Δημοτικό Σχολείο της γενέτειρας του και έπειτα, στο Γυμνάσιο του Αιγίου, από όπου απεφοίτησε το καλοκαίρι του 1911. Στις 14 Νοεμβρίου 1911, εισήχθη στην Σχολή Ευελπίδων^[2].

Τα έτη 1912 – 1913, όντας Εύελπις, με τον βαθμό του Λοχία και έπειτα του Ανθυπασπιστή προσωρινώς του Πεζικού^[3], συμμετείχε στους Βαλκανικούς Πολέμους, υπηρετώντας ως διμοιρίτης στο 1^ο, στο 2^ο και στο 7^ο Σύνταγμα Πεζικού^[4]. Υπηρετώντας στο 16^ο Σύνταγμα Πεζικού, συμμετείχε στην μάχη του Κουμανού, βορείως της Κοζάνης^[5]. Τιμήθηκε για αυτή την δράση του με το Μετάλλιο διασυμμαχικού πολέμου^[6].

Στις 1 Σεπτεμβρίου 1914, απεφοίτησε από την Σχολή Ευελπίδων ως Ανθυπολοχαγός Πυροβολικού^[7]. Στις 21 Μαΐου 1916, προήχθη σε Υπολοχαγό^[8] και, εν μέσω επιστρατεύσεως για την συμμετοχή της Ελλάδος στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο^[9], τοποθετήθηκε ως διοικητής της Β. Σ. Πυροβολαρχίας στις 1 Οκτωβρίου 1916^[10].

Τον Νοέμβριο του 1917, εκπαιδεύτηκε στην Βρετανική Σχολή Εκπαιδεύσεως Πυροβολικού^[11], ενώ προήχθη σε Λοχαγό τον επόμενο μήνα^[12]. Στις 1 Φεβρουαρίου 1918, τοποθετήθηκε διοικητής Βρετανικού Συντάγματος οβιδοσκοπήσεως των 152 mm^[13] και με αυτήν την ιδιότητα, συμμετείχε στην μάχη του Στρυμόνος^[14].

Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μετετέθη στο Αρχηγείο Πυροβολικού Ι Μεραρχίας^[15]. Στις 21 Σεπτεμβρίου 1920, προήχθη σε Ταγματάρχη^[16]. Στην Μικρά Ασία, αφού υπηρέτησε σε διάφορες θέσεις, τοποθετήθηκε ως επιτελάρχης της VII Μεραρχίας Πεζικού τον Δεκέμβριο του 1920^[17].

Το 1922, μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, στελέχωσε την λεγόμενη Στρατιά του Έβρου^[18]. Έπειτα, μετά την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάννης, απεστάλη στην Γαλλία ως μέλος επιτροπής ελέγχου και παραλαβής νέων πυροβόλων, στα πλαίσια προσπάθειας αναδιοργανώσεως και εξοπλισμού του Ελληνικού Στρατού^[19]. Επίσης, συμμετείχε στην Ανακριτική Επιτροπή Μικράς Ασίας από τις 1 Ιουνίου 1923^[20].

Από το 1924, μέχρι το 1939 υπηρέτησε σε διάφορες θέσεις^[21], ενώ απεφοίτησε από δύο σχολεία, που λειτουργούσαν υπό την επίβλεψη της Γαλλικής Στρατιωτικής Αποστολής.

Στις 3 Ιουλίου 1926, νυμφεύθηκε την Μαρία – Αγγελία (Μαρίχεν) Πυρρή^[22], με την οποία απέκτησε μία κόρη, την Ελισάβετ (Λίζα).

Στις 16 Αυγούστου 1937, προήχθη σε Υποστράτηγο^[23] και ανέλαβε Διοικητής Πυροβολικού του Γ΄ Σώματος Στρατού στις 21 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους^[24].

Εφημέρίδα «Ακρόπολις» 28^ης Οκτωβρίου 1940 (Πηγή: kalavrytanews.com)

Στις 28 Οκτωβρίου 1940, στις 3.40΄ π. μ. ο πρεσβευτής της Ιταλίας στην Αθήνα Εμμανουέλε Γκράτσι παρέδωσε στον Μεταξά ένα τελεσίγραφο, που ζητούσε την παράδοση της Ελλάδος. Εκείνος, όμως, απήντησε αρνητικώς με την φράση: «Αυτό σημαίνει ότι έχουμε πόλεμο», με αποτέλεσμα ο Ιταλός πρεσβευτής να φύγει ταπεινωμένος^[25]. Λίγες ώρες αργότερα, τα ιταλικά στρατεύματα επετέθησαν στα Ελληνικά σύνορα. Ξεκίνησε με αυτόν τον τρόπο ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος, ο οποίος οδήγησε στην αναχαίτιση των Ιταλών και στο Βορειοηπειρωτικό Έπος.

Στις 13 Νοεμβρίου 1940, ανετέθη στον Σωτήριο Μουτούση η διοίκηση της XIII Μεραρχίας Πεζικού, στην οποία είχαν εμφανιστεί σημεία πανικού και αποσυνθέσεως. Στις 25 Νοεμβρίου 1940, ο Μουτούσης, μόλις ανέλαβε την διοίκησή της, έλαβε δρακόντεια μέτρα για την αποκατάσταση της πειθαρχίας. Είναι χαρακτηριστική η διαταγή που έστειλε στις μονάδες της Μεραρχίας: «…Άμα λήψει της παρούσης τα προς τα οπίσω τυχόν κινούμενα τμήματα να αγκιστρωθούν επί του εδάφους με μέτωπον προς Μόροβαν, τα δε τυχόν εν επαφή μετά του εχθρού άμα τη έω να επιτεθούν και εν αδυναμία να αμυνθούν επί τόπου. Την επίθεσιν θα υποστηρίξω δια του βαρέως πυροβολικού και θα την παρακολουθήσω έφιππος εκ του σύνεγγυς». Με αυτό τον τρόπο, η πειθαρχία επανήλθε και οδήγησε, έφιππος, την Μεραρχία στην επίθεση, που οδήγησε στην απελευθέρωση της Γκραμποβίτσα και Ποντγκορίγιε της Βορείου Ηπείρου, φθάνοντας ως τον ποταμό Τσεράβα, κοντά στο Πόγραδετς.

Ενδεικτική Φωτογραφία (Πηγή: history-point.gr)

Στις 26 Νοεμβρίου 1940, παρά τις δυσχερείς συνθήκες, ο Μουτούσης προσέγγισε την γραμμή μάχης και ενώ τα πολυβόλα του εχθρού απαντούσαν μανιωδώς, προσπαθούσε με τις διόπτρες να επισημάνει τις θέσεις του Ιταλικού φραγμού πυρός. Στο βάθος της απέναντι όχθης του ποταμού Τσεράβα, διέκρινε την αχνή λάμψη Ιταλικού πολυβόλου και άμεσα διέταξε να του φέρουν ένα πυροβόλο. Μετά την προώθηση ενός ορειβατικού των 105, έδωσε τα στοιχεία βολής που υπελόγισε και ύστερα από τρεις βολές το Ιταλικό πολυβολείο ανετινάχθη. Είναι αξιοσημείωτο ότι, όταν παρετήρησε ότι η Μεραρχία του δεν επετίθετο με την απαραίτητη ορμή, ζήτησε την ανάπτυξη της πολεμικής της σημαίας, με σκοπό την ενθάρρυνση των ανδρών. Με αυτό τον τρόπο, η Μεραρχία εξόρμησε πάλι και κατατρόπωσε τους Ιταλούς. Στις 27 Νοεμβρίου 1940, μαζί με τις άλλες μονάδες του Γ΄ Σώματος Στρατού επετέθησαν σε Ιταλικές θέσεις και την επόμενη ημέρα, κατέλαβαν το Όρος Μπρέγκου Μπάρι Κούγκιτ, ανοίγοντας μια δίοδο μεταξύ των Ιταλικών στρατευμάτων. Στις 30 Νοεμβρίου 1940, τα Ελληνικά στρατεύματα εισήλθαν στο Πόγραδετς, μετά από μάχη που κόστισε 3.000 Έλληνες νεκρούς αξιωματικούς και οπλίτες.

Τον Ιανουάριο 1941, η Βρετανία, θέλοντας να εμπλέξει τη Γερμανία σε ένα νέο μέτωπο στην Νοτιανατολική Ευρώπη, πίεσε την ελληνική ηγεσία να δεχθεί την εγκατάσταση Βρετανικού Εκστρατευτικού Σώματος, 3 μεραρχιών, με μικρή αεροπορική προστασία στην Θεσσαλονίκη. Ήδη η Γερμανία είχε εκφράσει την απειλή ότι κάτι τέτοιο θα ήταν «αιτία πολέμου». Ο Έλλην Πρωθυπουργός Ιωάννης Μεταξάς και ο Αρχιστράτηγος Αλέξανδρος Παπάγος δεν υπέκυψαν σε αυτή την Βρετανική απαίτηση^[26]. Θεωρούσαν ότι το Βρετανικό Εκστρατευτικό σώμα δεν θα αποτελούσε ουσιαστική βοήθεια για την Ελλάδα σε περίπτωση Γερμανικής εισβολής^[27], την οποία δεν επιθυμούσαν να προκαλέσουν πριν νικήσουν ολοκληρωτικώς τους Ιταλούς.

Η αναγγελία του θανάτου του Ιωάννη Μεταξά, στην εφημερίδα «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», στις 30 Ιανουαρίου 1941 (Αρχείο Κώστα Μαυρομάτη)

Στις 18 Ιανουαρίου 1941, ημέρα που απερρίφθη η διακοίνωση των Άγγλων, ο Έλληνας πρωθυπουργός εμφάνισε μια αδιαθεσία. Στις 20 Ιανουαρίου, εμφανίσθηκε και πυρετός, ενώ στην συνέχεια υπήρξε ραγδαία επιδείνωση της υγείας του. Στις 28 Ιανουαρίου, ο Άγγλος υποπτέραρχος Ντ΄ Αλμπιάκ, επικεφαλής των Βρετανικών Αεροπορικών Δυνάμεων στην Ελλάδα, ο οποίος συνοδευόταν από τον Άγγλο Αρχίατρο του Βρετανικού Ναυτικού, εισήλθαν στο δωμάτιο, όπου νοσηλευόταν ο Μεταξάς. Αφού οι Έλληνες γιατροί και νοσοκόμοι, που βρίσκονταν εκεί, εκκένωσαν το δωμάτιο, ο Άγγλος αρχίατρος, παρουσία του Ντ΄ Αλμπιάκ, έκανε ιδιοχείρως μια ένεση στον Έλληνα πρωθυπουργό, ταυτόχρονα δε, χρησιμοποίησε μια «ειδική συσκευή νέου τύπου». Μετά από την ενέργεια αυτή, ο Μεταξάς περιέπεσε σε κώμα, από το οποίο δεν συνήλθε ποτέ και απεβίωσε στις 29 Ιανουαρίου 1941.

Ο Αλέξανδρος Κορυζής^[28], ο οποίος διεδέχθη τον Μεταξά στην Πρωθυπουργία, κινήθηκε στην ίδια πορεία στο θέμα του Βρετανικού Εκστρατευτικού Σώματος, έχοντας και την συμπαράσταση του Παπάγου^[29]. Εν τέλει, όμως, επέτρεψε να αποβιβαστεί στην Θεσσαλονίκη, κατόπιν εντόνων πιέσεων που ασκήθηκαν στον Βασιλέα Γεώργιο από τους Βρετανούς^[30].  Αυτό το γεγονός είχε ως επακόλουθο την Γερμανική εισβολή στην Ελλάδα στις 6 Απριλίου 1941.

Την ίδια ημέρα, ο Μουτούσης, ως διοικητής της XIII Μεραρχίας, σε συνεργασία με τους Γιουγκοσλάβους, επετέθη εναντίον των ιταλικών δυνάμεων στην περιοχή βορείως του Πόγραδετς^[31].

Την επόμενη ημέρα, όμως, λόγω της ανόδου φιλοσυμμαχικής Κυβερνήσεως στην Γιουγκοσλαβία δέκα ημέρες πριν^[32], οι Γερμανοί εισέβαλαν και κατόρθωσαν να κατακτήσουν αυτήν την χώρα.

Παράλληλα, μετά από τετραήμερο άνισο αγώνα, παρά την ηρωική αντίσταση των Ελλήνων, κατελήφθησαν η Ανατολική Μακεδονία και η Θράκη από τους Γερμανούς. Έπειτα, οι Γερμανοί εισέβαλαν για δεύτερη φορά στην Ελλάδα, μέσω Γιουγκοσλαβίας και κατόρθωσαν να προελάσουν μέχρι την Κεντρική Μακεδονία, παρακάμπτοντας την ηρωική αντίσταση των Οχυρών της Γραμμής Μεταξά.

Γι αυτό τον λόγο, στις 9 Απριλίου 1941, κατελήφθη η Θεσσαλονίκη, μετά από συνθηκολόγηση του Διοικητού Τμήματος Στρατού Ανατολικής Μακεδονίας (Τ.Σ.Α.Μ.) αντιστράτηγου Κωνσταντίνου Μπακόπουλου. Ο τελευταίος είχε συνεννοηθεί με τον Παπάγο, ο οποίος του είχε δώσει την συγκατάθεσή του να προβεί στην συγκεκριμένη ενέργεια^[33].

Έπειτα, κατελήφθησαν διαδοχικά η Φλώρινα (10 Απριλίου 1941) και το Αμύνταιο (14 Απριλίου 1941). Το Βρετανικό Εκστρατευτικό Σώμα, όχι μόνον δεν προσέφερε τίποτε στην άμυνα της Ελλάδας, αλλά και την επιβάρυνε. Ο Ελληνικός Στρατός κατήντησε να πολεμά, όχι για το πάτριο έδαφος αλλά για να καλύψει την αποχώρηση των Βρετανών^[34].

Από τις 12 Απριλίου 1941, είχε αρχίσει η σύμπτυξη του Ελληνικού Στρατού από την Βόρειο Ήπειρο. Την ίδια ημέρα, ο Μουτούσης έλαβε εντολή συμπτύξεως της Μεραρχίας του προς το Άργος Ορεστικό. Στις 15 Απριλίου 1941, κάλυψε την περιοχή της Καστοριάς, προσπαθώντας να αποφύγει Γερμανικό κυκλωτικό ελιγμό. Κατόρθωσε να τους εξυψώσει το ηθικό των τμημάτων του και να τα κατευθύνει σε μάχη απέναντι στην 1^η Γερμανική Θωρακισμένη Μεραρχία των S.S. Χάρη στο σχέδιο πυρός πυροβολικού που είχε καταστρώσει, οι Γερμανοί υπέστησαν τρομακτική φθορά, αλλά τελικώς, επεκράτησαν, λόγω της αεροπορικής τους υπεροχής. Ο τότε Διοικητής του Τμήματος Στρατού Δυτικής Μακεδονίας στρατηγός Γεώργιος Τσολάκογλου έγραψε στην πολεμική του έκθεση, μεταξύ άλλων ότι: «….την 15^η Απριλίου, συνήψεν ο Μουτούσης ημερήσιαν μάχην προς τους εισβάλλοντας Γερμανούς… Την μάχην αυτήν παρακουλούθησα αυτοπροσώπως υπό υψώματος ανατολικώς της Σμίξης (νοτίως Άργους Ορεστικού) και αντελήφθην τας σοβαράς απωλείας, ας υπέστησαν οι Γερμανοί. Κατεστράφησαν κατά αυτήν 25 άρματα. Οι Γερμανοί δεν θα διέσπων την ασθενήν μας άμυναν, αν δεν κατεστρέφοντο παρά των στούκας τα πυροβόλα μας».

Ο τότε μητροπολίτης Ιωαννίνων Σπυρίδων πίεζε συνεχώς τους Στρατηγούς του Μετώπου να πάρουν την πρωτοβουλία για την συνθηκολόγηση, ώστε να σωθεί η τιμή του Στρατού. Στις 16 Απριλίου 1941, εκλιπάρησε τον Κορυζή να επιτρέψει στο Τμήμα Στρατού Ηπείρου (Τ.Σ.Η.) να συνθηκολογήσει. Ο Κορυζής φαίνεται πως είχε πειστεί για την αναγκαιότητα της συνθηκολογήσεως. Γι αυτό, στις 18 Απριλίου 1941, σε τηλεφωνική του επικοινωνία με τον διοικητή Τμήματος Στρατού Ηπείρου αντιστράτηγο Ιωάννη Πιτσίκα, τον διαβεβαίωνε ότι μέχρι το μεσημέρι θα του είχε στείλει διαταγή για την συνθηκολόγηση^[35]. Εκείνος κάλεσε τον τότε δεκανέα Παναγιώτη Κανελλόπουλο και τον διέταξε να συντάξει το σχέδιο του πρωτοκόλλου για την συνθηκολόγηση^[36].

Εφημερίδα «Ακρόπολις», Σάββατο 19 Απριλίου 1941

Στην συνεδρίαση του υπουργικού συμβουλίου, που ακολούθησε, παρουσία του Βασιλέως Γεωργίου, ο Κορυζής προσπάθησε να εκμαιεύσει μια έγκριση για την συνθηκολόγηση του Ελληνικού Στρατού στην Βόρειο Ήπειρο^[37]. Ο Βασιλεύς, όμως, ηρνήθη επιμόνως, ενώ δεν εδέχθη την παραίτηση του Κορυζή, ούτε και αργότερα σε ιδιαίτερη συνάντηση των δύο^[38]. Ο Κορυζής αποχώρησε από την συνάντηση και μετέβη στην οικία του, όπου και κλείστηκε στο δωμάτιό του. Εκεί ευρέθη νεκρός, υπό τις εξής περίεργες συνθήκες: κρατούσε στο αριστερό του χέρι ένα πιστόλι, αν και ήταν δεξιόχειρας και είχε πυροβοληθεί με δύο σφαίρες στην καρδιά^[39]. Έχει λεχθεί ότι αυτοκτόνησε, αλλά εν τούτοις ο θάνατός του αποτελεί ένα δυσεπίλυτο μυστήριο για τους σύγχρονους ιστορικούς^[40]. Εν πάσει περιπτώσει, μετά τον θάνατο του Κορυζή, ακολούθησε ένα απόλυτο χάος ακυβερνησίας στην Αθήνα, σε σημείο που ο ίδιος ο Βασιλεύς, για πρώτη φορά, ανέλαβε Πρωθυπουργός^[41].

Θέλοντας να σώσει τον Ελληνικό Στρατό από την αιχμαλωσία, ο στρατηγός Γεώργιος Τσολάκογλου, προχώρησε δίχως την συναίνεση του Βασιλέως και του Γενικού Στρατηγείου, σε συνθηκολόγηση με τους Γερμανούς στις 20 Απριλίου 1941^[42]. Εκείνη την ημέρα, η XIII Μεραρχία βρισκόταν στην Βωβούσα^[43], όπου ο Μουτούσης έμαθε αυτό το γεγονός. Ωστόσο, συνέχισε την σύμπτυξη της Μεραρχίας του, ώσπου έφθασε στο Μέτσοβο στις 23 Απριλίου 1941^[44].

Στις 29 Απριλίου, μετά την ολοκλήρωση της καταλήψεως της ηπειρωτικής Ελλάδος από τις δυνάμεις του Άξονα, ο Μουτούσης έλαβε διαταγή και ανεχώρησε για Ιωάννινα, όπου επληροφορήθη τον σχηματισμό Κατοχικής Κυβερνήσεως υπό τον Γεώργιο Τσολάκογλου. Γι αυτό τον λόγο, την επόμενη ημέρα, έφθασε με άλλους δεκαπέντε στρατηγούς αεροπορικώς στην Αθήνα, όπου έμαθε ότι προτάθηκε για Yπουργός Σιδηροδρόμων και Αυτοκινήτων και προσωρινά Συγκοινωνίας, στην Κυβέρνηση Τσολάκογλου. Ο Μουτούσης απεδέχθη αυτή την θέση, καθώς έκρινε ότι αυτό θα ήταν εθνωφελές^[45].

Ο Στρατηγός Γεώργιος Τσολάκογλου εν μέσω Γερμανών αξιωματικών (Πηγή: sansimera.gr)

Σύμφωνα με μαρτυρία του αριστερού Καθηγητή Γεωργίου – Αλεξάνδρου Μαγκάκη στον Ιστορικό Ιωάννη Παπαφλωράτο, το κίνητρο των περισσότερων – αν όχι όλων – των ανώτερων αξιωματικών που συμμετείχαν στην ιδίως στην πρώτη κατοχική Κυβέρνηση, ήταν η προσφορά υπηρεσιών στην Πατρίδα^[46]. Άλλωστε, είχαν ήδη φθάσει στις υψηλότερες βαθμίδες του στρατεύματος και απελάμβαναν μεγάλου κύρους, ύστερα από τις νίκες του Ελληνικού Στρατού στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο^[47].

Τον Μάιο του 1941, ο Διοικητής της 1^ης Γερμανικής Θωρακισμένης Ταξιαρχίας των S.S., υποστράτηγος Josef Dietrich (Ντήριχ) ζήτησε να συναντήσει τον Διοικητή της Μεραρχίας που κατόρθωσε να αντιπαραταχθεί μαζί του. Ο Μουτούσης όμως ηρνήθη να τον δει. Τελικώς, ο Συνταγματάρχης Ευστάθιος Λιώσης, υφιστάμενος του Μουτούση κατά την διάρκεια του πολέμου, εκλήθη, μέσω του Υπουργείου Στρατιωτικών, στο Φρουραρχείο της κατεχόμενης Αθήνας, όπου συναντήθηκε με τον Dietrich. Ο τελευταίος του ζήτησε να εξηγήσει με ποιο τρόπο ο Μουτούσης κατόρθωσε να αντιπαραταχθεί μαζί του. Ο Λιώσης σημείωσε στον χάρτη τις θέσεις των μονάδων του, όπως τις είχε συντονίσει. Αρχικώς, ο Γερμανός Στρατηγός δεν τον πίστεψε, καθώς θεωρούσε αδύνατο τόσο λίγες δυνάμεις να είχαν καθηλώσει μια Μεραρχία των S.S. για μια ολόκληρη ημέρα. Ακολούθησε δίωρη συζήτηση, στο τέλος της οποίας ο Dietrich συνεχάρη ζωηρώς τον Λιώση και του ζήτησε να διαβιβάσει τα συγχαρητήρια του και στον Μουτούση.

Ο παλαιός πολιτικός κόσμος με ελάχιστες εξαιρέσεις δεν δυσαρεστήθηκε καθόλου με το σχηματισμό της κυβέρνησης Τσολάκογλου. Σημειώνεται ενδεικτικά ότι στην συνάντηση που έγινε υπό τον Τσολάκογλου συμμετείχαν ο Γεώργιος Παπανδρέου, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ο Κωνσταντίνος Τσαλδάρης, ο Στέφανος Στεφανόπουλος, ο Αλέξανδρος Οθωναίος και ο Ιωάννης Σοφιανόπουλος. Μάλιστα, ο Γεώργιος Παπανδρέου φέρεται να δήλωσε στον Σωτήριο Μουτούση ότι «Είναι Θείον δώρον δια τον Ελληνικό λαόν και μεγάλη συγκατάβασις του κατακτητού το ότι εδέχθη να γίνη Ελληνική Κυβέρνησις.»^[48] Σχετικώς με την στάση τους αυτή, ο Σπύρος Μαρκεζίνης αναφέρει ότι: «Οι περισσότεροι το έπραξαν κυρίως, διότι με την πτώση της Ελλάδος έβλεπαν και τον τερματισμό της Δικτατορίας και έκριναν ότι ήταν η κατάλληλη ευκαιρία για να εκδηλωθούν, ενώ κατά την διάρκειά της είτε αδρανούσαν είτε προέβαιναν σε απλές δηλώσεις, είτε επεδίωκαν ήρεμη εξορία, που θα τους εξασφάλιζε τίτλο για το μέλλον.»^[49] Εν πάσει περιπτώσει, είναι γεγονός ότι η Κυβέρνηση Τσολάκογλου ήταν ανεγνωρισμένη.

Μετά την παραίτηση του Τσολάκογλου και την ανάληψη της εξουσίας από τον μέχρι τότε αντιπρόεδρο Λογοθετόπουλο, ο Μουτούσης παρέμεινε Υπουργός Συγκοινωνιών και ανέλαβε προσωρινώς το Υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας από την 2^α Δεκεμβρίου 1942 έως τις 7 Απριλίου 1943. Έκτοτε, ιδιώτευσε. Κατά την διάρκεια της Υπουργίας του, υπέγραφε αμφιλεγόμενους νόμους που θεωρείτο ότι εξυπηρετούσαν τους Γερμανούς κατακτητές^[50]. Ωστόσο, σύμφωνα με μια μη διασταυρωμένη πληροφορία, φέρεται να συνεργάζετο κρυφά με αντιστασιακές οργανώσεις^[51].

Στις 31 Δεκεμβρίου 1943, με απόφαση της εξόριστης Ελληνικής κυβέρνησης του Εμμανουήλ Τσουδερού, αφηρέθη η Ελληνική ιθαγένεια και κατεσχέθη η περιουσία των κατοχικών Πρωθυπουργών και Υπουργών – μεταξύ αυτών και του Μουτούση (Β.Δ. 3234/31-12-1943)^[52].

Στις 10 Οκτωβρίου 1944, οι Γερμανοί απεχώρησαν από την Ελλάδα. Δύο ημέρες μετά, η Κυβέρνηση Εθνικής Ενώσεως υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου έφθασε και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα.

Στις 6 Νοεμβρίου 1944, δημοσίευσε στην τότε εφημερίδα της κυβερνήσεως την Συντακτική Πράξη 1/1944 «Περί επιβολής κυρώσεων κατά των συνεργασθέντων μετά του εχθρού». Αυτή η Συντακτική Πράξη αποφαινόταν αναδρομικώς ότι η ανάληψη αξιωμάτων στην Κατοχή ήταν πράξη εσχάτης προδοσίας, ενώ δεν υπήρχε προηγουμένως νόμος που να το απαγορεύει^[53]. Μάλιστα, το τότε ισχύον Ελληνικό Σύνταγμα του 1911 ανέφερε ρητώς στο άρθρο 7: «Ποινή δεν επιβάλλεται άνευ νόμου ορίζοντος προηγουμένως αυτήν». Παρ΄ όλα αυτά, πολλά μέλη των κατοχικών Κυβερνήσεων συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν μεταξύ άλλων και «κατ’ εντολήν του Άγγλου στρατηγού Σκόμπυ». Συνετέλεσε μεγάλο ρόλο στην απόφαση και η κομμουνιστική οργάνωση Ε.Α.Μ. (Ελληνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο)^[54], εκπρόσωποι του οποίου συμμετείχαν στην Κυβέρνηση Παπανδρέου^[55]. Ωστόσο, η συντακτική πράξη δεν εφαρμόστηκε πλήρως, καθώς τον επόμενο μήνα, ξέσπασαν τα λεγόμενα Δεκεμβριανά.

Κατά την διάρκεια αυτών των γεγονότων, δυνάμεις του στρατιωτικού σκέλους του Ε.Α.Μ., του λεγόμενου Ε.Λ.Α.Σ. (Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός) και άλλα κομμουνιστικά παρακλάδια επετέθησαν εναντίον των κυβερνητικών δυνάμεων και των βρετανικών συμμαχικών στρατευμάτων, με σκοπό να μετατρέψουν την Ελλάδα, σε Λαϊκή Δημοκρατία^[56]. Ωστόσο, κατόπιν αποστολής βρετανικών ενισχύσεων, αυτή η ανταρσία κατεστάλη στις 11 Ιανουαρίου 1945. Μετά από αυτά τα γεγονότα, ο Παπανδρέου παρητήθη και τον διεδέχθη ο Νικόλαος Πλαστήρας, ενώ υπεγράφη η συμφωνία της Βάρκιζας από τον Ε.Λ.Α.Σ. για παράδοση του οπλισμού του στις 12 Φεβρουαρίου 1945.

Παράλληλα, στις 20 Ιανουαρίου 1945, ο τότε υπουργός Δικαιοσύνης Νικόλαος Κολλυβάς τροποποίησε την ανωτέρω Συντακτική Πράξη επί το αυστηρότερον με την δημοσιοποίηση νέας υπ. αριθμόν 6/1945 (ΦΕΚ 12), που θεωρούσε εκ των προτέρων ως αδίκημα την ανάληψη αξιωμάτων επί Κατοχής. Μάλιστα, ο Υπουργός στην εισηγητική του έκθεση της Σ.Π. 6 / 1945 είχε πει ότι «χαρακτήρισα αδίκημα την ανάληψη επί Κατοχής του αξιώματος του Πρωθυπουργού χωρίς να υπάρχει δόλος, διότι εάν το τελευταίο γινόταν δεκτό, θα διατρέχαμε τον κίνδυνο να απαλλαγούν πάσης ευθύνης οι κατοχικές κυβερνήσεις για τον μόνο λόγο ότι δεν αποδεικνύεται δόλος προς προδοσία της Πατρίδος»^[57]. Επίσης, η Συντακτική Πράξη με το άρθρο δεν προέβλεπε προανάκριση για τους διατελέσαντες κατοχικούς πρωθυπουργούς και Υπουργούς, αλλά τους παρέπεμπε στο δικαστήριο με απευθείας κλήση και με το άρθρο 28 δεν τους έδινε δικαίωμα ασκήσεως ενδίκων μέσων εναντίον των καταδικαστικών αποφάσεων (εφέσεως, αναιρέσεως, αναψηλαφίσεως).^[58]

Στις 21 Φεβρουαρίου 1945, ξεκίνησε η δίκη των μελών των Κατοχικών Κυβερνήσεων. Ο Μουτούσης παρέστη αυθορμήτως εκεί, ως κατηγορούμενος^[59]. Η κατηγορία που τον βάρυνε σχετιζόταν με την στρατιωτική του δράση και καθόριζε ότι:

«α) στρατιωτικοί όντες και δη στρατηγοί, διοικηταί σωμάτων στρατού και μεραρχιών, παρά την εντολήν παρά του αρχηγού του στρατού, εγκατέλιπον την θέσιν των, ενώπιον του εχθρού, β) τυγχάνοντες στρατηγοί και διοικηταί ενόπλου στρατεύματος εις ανοικτόν τόπον διεπραγματεύθησαν, μετά του εχθρού την σύναψιν ανακωχής, συνθηκολογήσαντες μετ αυτού χωρίς προηγουμένως να πράξουν ό,τι το καθήκον και η στρατιωτική τιμή υπηγόρευε αυτοίς, εκ της τοιαύτης δε συνθηκολογήσεως κατέθεσεν τα όπλα το υπό την διοίκησιν αυτών στράτευμα.»

Στις 31 Μαΐου 1945, ο Μουτούσης, αν και εκηρύχθη αθώος για την συνθηκολόγηση, κατεδικάσθη σε φυλάκιση έντεκα ετών με στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων, καθώς θεωρήθηκε ότι «γενόμενος υπουργός συνέπραξεν μετά του πρωθυπουργού εις την εκτέλεσιν των αξιοποίνων πράξεων της συνεργασίας και διευκολύνσεως..». Απεπέμφθη από το στράτευμα, με παράλληλη έκπτωση από το βαθμό του υποστρατήγου και εξέτισε την ποινή του στις φυλακές Ζελιώτη.

Είναι αξιοσημείωτο ότι στις 2 Ιουλίου 1945, ο Κολλυβάς, σε δηλώσεις του στην εβδομαδιαία εφημερίδα «Δημοκρατικά Χρονικά», ανέφερε τα εξής:

«Η δίκη αύτη δεν είχεν ανάλογον ατμόσφαιραν. Κάθε δίκη έχει και την ατμόσφαιράν της. Η δίκη των δοσιλόγων Υπουργών είχεν ατμόσφαιραν συμπαθείας υπέρ αυτών. Ήτο τούτο ακατανόητον; Έστω! Η αλήθεια, όμως, αυτή είναι. Δεν θα ήτο ανάγκη να έχει τις μεγάλην πολιτικήν διαίσθησιν, δια να αντιληφθή ότι μετά τα γεγονότα της κομμουνιστικής στάσεως (Δεκέμβριος 1944), η δίκη αύτη εκινδύνευεν. Υπήρχε φόβος να μη γίνη ποτέ, ή να μη τελειώση ποτέ. Μετά τα γεγονότα της στάσεως έγινε τούτο το παράδοξον: η κοινή γνώμη εξ αντιπαθείας προς τους στασιαστάς, εστράφη υπέρ των δοσιλόγων Υπουργών. Κατά τας καθημερινάς ακροάσεις των πολιτών, προσήρχοντο επιτροπαί και μοί εζήτουν την απόλυσιν των δοσιλόγων. Αι επιτροπαί δεν ήσαν σκηνοθετημέναι, αλλ΄ αυθόρμητοι. Το Συμβούλιον Επικρατείας και ο Άρειος Πάγος είχον δι΄ αποφάσεών των νομολογήσει ότι αι Κυβερνήσεις Κατοχής δεν ήσαν γερμανικαί Κυβερνήσεις, αλλά Κυβερνήσεις de facto, δηλαδή Κυβερνήσεις Ελληνικαί. Ο πολιτικός κόσμος, ο οποίος παρήλασε προ του δικαστηρίου, δεν απέδωσεν εις τους κατηγορουμένους πρόθεσιν εξυπηρετήσεως του εχθρού. Το Υπουργείον της Δικαιοσύνης, δια δημοσίων προσκλήσεων, εκάλει τους πολίτας, που είχαν στοιχεία κατά των δοσιλόγων, να τα υποβάλλουν δια μηνύσεων. Ουδείς, όμως, υπέβαλε μήνυσιν. Πολλοί επίστευον ότι οι δοσίλογοι θα ηθωούντο…»^[60] Επίσης, ανέφερε ότι: «Η πίεσις εξ άλλου του Εξωτερικού ήτο μεγάλη. Ενεφανίζετο η Ελλάς ως η μόνη χώρα, που δεν θέλει να δικάση τους πολιτικούς δοσιλόγους. Ο Γενικός Διευθυντής του Υπουργείου των Εξωτερικών της Ρωσίας εζήτει πληροφορίας από τον Έλληνα επιτετραμένον της Ελλάδος εν Μόσχα επί της πορείας της δίκης…»^[61].

Η δίκη των «δοσίλογων»  – Εφημερίδα «Ελληνικόν Μέλλον» 20^ης Φεβρουαρίου 1945

Ο ιστορικός ερευνητής Δημοσθένης Κούκουνας αναφέρει: «Αναμφίβολα η διεξαγωγή της δίκης οφειλόταν σε μια βασική σκοπιμότητα, εξ ου και επισπεύθηκε. Η απελευθερωμένη Ελλάδα βιαζόταν να αποδείξει στους Συμμάχους ότι τιμωρεί όσους συνεργάστηκαν με τον κατακτητή, ιδίως όσους ανέλαβαν κυβερνητικά καθήκοντα και δη κατ’ εντολήν του, αντλώντας την ισχύ τους απ’ αυτόν.»^[62]

Τον Ιανουάριο του 1950, με Διάταγμα του Βασιλέως Παύλου, απενεμήθη χάρη στον Μουτούση και στους άλλους διατελέσαντες Κατοχικούς Υπουργούς, και απεφυλακίσθησαν^[63]. Το 1953, ο Μουτούσης απεκαταστάθη στον βαθμό του και προήχθη αναδρομικώς σε Αντιστράτηγο, ενώ παράλληλα ετέθη σε αποστρατεία, λόγω της συμπληρώσεως της δεκαετίας του ως ανωτάτου αξιωματικού.

Απεβίωσε στην Αθήνα στις 20 Νοεμβρίου 1978. Κηδεύτηκε και ετάφη στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών την επόμενη ημέρα.

Προτομή του Σωτήριου Μουτούση στο Α΄ Νεκροταφείο
(Πηγή: https://www.facebook.com/arkadas15/posts/pfbid0zJiJcV32thshNaBdFeY1Q9YQXwdm6cvEhHcFih9kn9MrwruoeVFSGpo5HHVaVtV8l)

Πηγές

1. Βιογραφική Εγκυκλοπαίδεια του Νεώτερου Ελληνισμού 1830 – 2010, Αρχεία Ελληνικής Βιογραφίας, Β΄, τόμος, Κ – Ο, Εκδόσεις Μέτρον, Αθήνα 2011.
2. Γενικό Επιτελείο Στρατού, Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Η συμβολή της Ελλάδος στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, Έκδοση Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού, Αθήνα 2009
3. Γασπαρινάτου Σπύρου Γ., Οι Ελληνικές Κατοχικές Κυβερνήσεις, δίκες κατοχικών δοσιλόγων και εγκληματιών πολέμου, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2015.
4. Γκράτσι Εμμανουέλε, Η αρχή του τέλους, η επιχείρηση κατά της Ελλάδας, Βιβλιοπωλείο της «Εστίας», Πολιτική & Ιστορία 13, Αθήνα.
5. Ζάμπογλου Φαίδωνος, Η προσωπικότητα του Γεώργιου Τσολάκογλου δικαιώνεται από την ιστορία, Εφημερίδα «Χρόνος». 20 Απριλίου 2012. | https://xronos.gr/arthra/i-prosopikotita-toy-georgioy-tsolakogloy-dikaionetai-apo-tin-istoria
6. Η δίκη Τσολάκογλου σύμφωνα με τα επίσημα πρακτικά, πρόλογος – επιμέλεια: Δημοσθένη Κούκουνα, Εκδόσεις Historia, Αθήνα 2016.
7. Κέντρο Ιστορίας Στρατού των Η.Π.Α., Οι Γερμανικές Εκστρατείες στα Βαλκάνια (Άνοιξη 1941), Μτφ: Αντιστράτηγου ε.α. Νικολάου Κολόμβα, Έκδοση 7^ου ΕΓ/ΓΕΣ, Αθήνα 1993.
8. Κοντογιαννίδη Τάσου Κ., Ήρωες & Προδότες στην κατοχική Ελλάδα, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2016 – Κυριακάτικη Δημοκρατία (Α’ έκδοση: 1998, Β’ έκδοση: 2000, Γ’ έκδοση: 2006).
9. Κούκουνα Δημοσθένους – 29 Ιανουαρίου 1941: Ο θάνατος του Ιωάννη Μεταξά και τα ερωτηματικά που έμειναν αναπάντητα… | https://aera2012.blogspot.com/2021/01/29-1941.html
10. Λογοθετόπουλου Κωνσταντίνου, Ιδού η αλήθεια, ιδιωτική έκδοσις, Αθήναι 1948.
11. Παπαφλωράτου Ιωάννη Σ., Ιστορία του Ελληνικού Στρατού (1833-1949), η δράση των I–VII Μεραρχιών Πεζικού. Νομική και χαρτογραφική παρουσίαση των γεγονότων, τόμος ΙΙ, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα – Θεσσαλονίκη 2014.
12. Ράλλη Γεωργίου, Κοιτάζοντας πίσω, Εκδόσεις Ερμείας, Αθήνα 1993.
13. Σωτήριος Μουτούσης | https://el.metapedia.org/wiki/Σωτήριος_Μουτούσης
14. Στρατιωτικός Φάκελος Σωτηρίου Μουτούση, Πηγή: Υ.Σ.Α./Δ.Ι.Σ.
15. Στούκα Μιχάλη – Αλέξανδρος Κορυζής: Αυτοκτόνησε ή δολοφονήθηκε ο πρωθυπουργός του δεύτερου «Όχι»; | https://www.protothema.gr/stories/article/1070094/alexandros-koruzis-autoktonise-i-dolofonithike-o-prothupourgos-tou-deuterou-ohi/
16. Τσολάκογλου Γεωργίου Κ.Σ., αντιστράτηγου, Απομνημονεύματα, Έκδοσις «Ακρόπολις», Αθήναι 1959.
17. Χάρις εις τους κατοχικούς υπουργούς Εφημερίδα «Εμπρός», 3 Ιανουαρίου 1950, σελ. 6.
18. Χατζηδάκη Μάνου Ν., Ιωάννης Μεταξάς, πορεία προς τη δόξα, 1936 – 1941, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα Ιανουάριος 2017 – Κυριακάτικη Δημοκρατία (Α’ έκδοση: Εκδόσεις Λόγχη, 2015, Β’ έκδοση: 2016)

---

[1] O αεροπόρος Μιχαήλ Μουτούσης, ο λεγόμενος γενναίος των γενναίων, γεννήθηκε στο Τραγανό Αχαΐας το 1885. Το 1908, απεφοίτησε από την Σχολή Ευελπίδων με το βαθμό του Ανθυπολοχαγού του Μηχανικού. Το 1911, εστάλη στο Ετάμπ της Γαλλίας για εκπαίδευση, αλλά επέστρεψε λόγω κηρύξεως των Βαλκανικών Πολέμων τον επόμενο χρόνο. Τοποθετήθηκε στην νεοσύστατη τότε Ελληνική Αεροπορία, θέση από την οποία ανέπτυξε αξιόλογη δράση, εκτελώντας αναγνωριστικές πτήσεις στην Ήπειρο και στην Μακεδονία. Έπειτα, τοποθετήθηκε στο Πολεμικό Ναυτικό. Το 1913, εκτέλεσε την πρώτη στον κόσμο αποστολή Ναυτικής Συνεργασίας στα Δαρδανέλλια. Το 1920 έλαβε μέρος στις Επιχειρήσεις για την κατάληψη της Προύσσης. Το 1921 και 1922 διετέλεσε Επιτελάρχης της Μεραρχίας Ανδριανουπόλεως. Το 1927 και 1929 στρατιωτικός ακόλουθος στην Πρεσβεία Σόφιας. Τέλος, διετέλεσε Επιτελάρχης της Επιθεωρήσεως του Μηχανικού Σώματος. Απεβίωσε στις 16 Μαρτίου 1956.  (Ζαμπίκου Βασ. Σμηνάρχου E.A., Μιχαήλ Μουτούσης – Ο γενναίος των γενναίων | https://www.olympia.gr/1013362/ellada/michail-moutousis-o-gennaios-ton-genna/)

[2] Στρατιωτικός Φάκελος Σωτηρίου Μουτούση, Φύλλον Μητρώου του Συνταγματάρχου του Πυροβολικού Μουτούση Σωτηρίου, Πηγή: Υ.Σ.Α./Δ.Ι.Σ.

[3] Είχε προαχθεί σε αυτόν τον βαθμό στις 27 Ιουνίου 1913. (ο. π.)

[4] ο. π.

[5] ο. π.

[6] ο. π.

[7] ο. π.

[8] Στρατιωτικός Φάκελος Σωτηρίου Μουτούση, Φύλλον Ποιότητος του Ανθυπολοχαγού του Πυροβολικού Μουτούση Σωτηρίου, Πηγή: Υ.Σ.Α./Δ.Ι.Σ.

[9] Αντιστράτηγος Σωτήριος Μουτούσης (1894 – 1978), Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, μηνιαίο περιοδικό Ελληνικής και Παγκόσμιας Στρατιωτικής Ιστορίας, Τεύχος 30, Εκδόσεις Γκοβόστη, Φεβρουάριος 1999, σελ. 78.

[10] Στρατιωτικός Φάκελος Σωτηρίου Μουτούση, Φύλλον Μητρώου του Συνταγματάρχου του Πυροβολικού Μουτούση Σωτηρίου, Πηγή: Υ.Σ.Α./Δ.Ι.Σ.

[11] ο. π.

[12] ο. π.

[13] ο. π. Αντιστράτηγος Σωτήριος Μουτούσης (1894 – 1978), Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, μηνιαίο περιοδικό Ελληνικής και Παγκόσμιας Στρατιωτικής Ιστορίας, Τεύχος 30, Εκδόσεις Γκοβόστη, Φεβρουάριος 1999, σελ. 78.

[14] Στρατιωτικός Φάκελος Σωτηρίου Μουτούση, Φύλλον Μητρώου του Συνταγματάρχου του Πυροβολικού Μουτούση Σωτηρίου, Πηγή: Υ.Σ.Α./Δ.Ι.Σ.

[15] ο. π.

[16] Στρατιωτικός Φάκελος Σωτηρίου Μουτούση, Φύλλον Ποιότητος του Ανθυπολοχαγού του Πυροβολικού Μουτούση Σωτηρίου, Πηγή: Υ.Σ.Α./Δ.Ι.Σ.

[17] Στρατιωτικός Φάκελος Σωτηρίου Μουτούση, Φύλλον Μητρώου του Συνταγματάρχου του Πυροβολικού Μουτούση Σωτηρίου, Πηγή: Υ.Σ.Α./Δ.Ι.Σ.

[18] Αντιστράτηγος Σωτήριος Μουτούσης (1894 – 1978), Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, μηνιαίο περιοδικό Ελληνικής και Παγκόσμιας Στρατιωτικής Ιστορίας, Τεύχος 30, Εκδόσεις Γκοβόστη, Φεβρουάριος 1999, σελ. 78.

[19] ο. π.

[20] Στρατιωτικός Φάκελος Σωτηρίου Μουτούση, Φύλλον Μητρώου του Συνταγματάρχου του Πυροβολικού Μουτούση Σωτηρίου, Πηγή: Υ.Σ.Α./Δ.Ι.Σ.

[21] Αντιστράτηγος Σωτήριος Μουτούσης (1894 – 1978), Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, μηνιαίο περιοδικό Ελληνικής και Παγκόσμιας Στρατιωτικής Ιστορίας, Τεύχος 30, Εκδόσεις Γκοβόστη, Φεβρουάριος 1999, σελ. 78.

[22] Στρατιωτικός Φάκελος Σωτηρίου Μουτούση, Φύλλον Ποιότητος του Ανθυπολοχαγού του Πυροβολικού Μουτούση Σωτηρίου, Πηγή: Υ.Σ.Α./Δ.Ι.Σ.

[23] ο. π.

[24] Στρατιωτικός Φάκελος Σωτηρίου Μουτούση, Φύλλον Μητρώου του Συνταγματάρχου του Πυροβολικού Μουτούση Σωτηρίου, Πηγή: Υ.Σ.Α./Δ.Ι.Σ.

[25] Γκράτσι Εμμανουέλε, Η αρχή του τέλους, η επιχείρηση κατά της Ελλάδας, Βιβλιοπωλείο της «Εστίας», Πολιτική & Ιστορία 13, Αθήνα, σελ 284 – 286.

[26] Κούκουνα Δημοσθένους – 29 Ιανουαρίου 1941: Ο θάνατος του Ιωάννη Μεταξά και τα ερωτηματικά που έμειναν αναπάντητα… | https://aera2012.blogspot.com/2021/01/29-1941.html

[27] ο. π.

[28] Ο Αλέξανδρος Κορυζής γεννήθηκε στον Πόρο το 1881. Από το 1903, εργάσθηκε ως υπάλληλος στην Εθνική Τράπεζα, στην οποία διορίσθηκε διευθυντής το 1921 και εξελέγη Υποδιοικητής το 1928. Διετέλεσε Υπουργός Οικονομικών στην Κυβέρνηση Οθωναίου (7 – 10.3.1933) και μετά την κήρυξη της 4^ης Αυγούστου 1936, Υπουργός Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως στην κυβέρνηση Μεταξά (5.8.1936-12.7.1936), θέση από την οποία παραιτήθηκε. Εξελέγη διοικητής της Εθνικής Τραπέζης. (Βιογραφική Εγκυκλοπαίδεια του Νεώτερου Ελληνισμού 1830 – 2010, Αρχεία Ελληνικής Βιογραφίας, Β’ τόμος, Κ – Ο, Εκδόσεις Μέτρον, Αθήνα 2011, σελ 234).

[29] Παπαφλωράτου Ιωάννη Σ., Ιστορία του Ελληνικού Στρατού (1833-1949), η δράση των I–VII Μεραρχιών Πεζικού. Νομική και χαρτογραφική παρουσίαση των γεγονότων, τόμος ΙΙ, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα – Θεσσαλονίκη 2014, σελ. 198.

[30] ο. π.

[31] Αντιστράτηγος Σωτήριος Μουτούσης (1894 – 1978), Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, μηνιαίο περιοδικό Ελληνικής και Παγκόσμιας Στρατιωτικής Ιστορίας, Τεύχος 30, Εκδόσεις Γκοβόστη, Φεβρουάριος 1999, σελ. 78.

[32] Κέντρο Ιστορίας Στρατού των Η.Π.Α., Οι Γερμανικές Εκστρατείες στα Βαλκάνια (Άνοιξη 1941), Μτφ: Αντγου ε.α. Νικολάου Κολόμβα, Έκδοση 7^ου ΕΓ/ΓΕΣ, Αθήνα 1993, σελ. 30 – 31.

[33] Γρηγοριάδη Σόλωνος, Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας 1941 – 1974, τόμος 1^ος, Κατοχή: η μεγάλη νύχτα, Εκδόσεις Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, σελ. 32. Παπαφλωράτου Ιωάννη Σ., Ιστορία του Ελληνικού Στρατού (1833-1949), η δράση των I–VII Μεραρχιών Πεζικού. Νομική και χαρτογραφική παρουσίαση των γεγονότων, τόμος ΙΙ, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα – Θεσσαλονίκη 2014, σελ. 218.

[34] Χατζηδάκη Μάνου Ν., Ιωάννης Μεταξάς, πορεία προς τη δόξα, 1936 – 1941, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα Ιανουάριος 2017 – Κυριακάτικη Δημοκρατία, σελ 323 (Α’ έκδοση: Εκδόσεις Λόγχη, 2015, Β’ έκδοση: 2016).

[35] Τσολάκογλου Γεωργίου Κ.Σ., αντιστράτηγου, Απομνημονεύματα, Έκδοσις «Ακρόπολις», Αθήναι 1959, σελ. 94.

[36] ο. π.

[37] Δασκαρόλη Ιωάννου – Ο Γεώργιος Τσολάκογλου και η συνθηκολόγηση με τον Άξονα (19 – 23 Απριλίου 1941)  | https://www.istorikathemata.com/2014/12/19-23-1941.html

[38] ο. π.

[39] Στούκα Μιχάλη – Αλέξανδρος Κορυζής: Αυτοκτόνησε ή δολοφονήθηκε ο πρωθυπουργός του δεύτερου «Όχι»; | https://www.protothema.gr/stories/article/1070094/alexandros-koruzis-autoktonise-i-dolofonithike-o-prothupourgos-tou-deuterou-ohi/

[40] ο. π.

[41] Δασκαρόλη Ιωάννου – Ο Γεώργιος Τσολάκογλου και η συνθηκολόγηση με τον Άξονα (19 – 23 Απριλίου 1941)  | https://www.istorikathemata.com/2014/12/19-23-1941.html

[42] Τσολάκογλου Γεωργίου Κ.Σ., αντιστράτηγου, Απομνημονεύματα, Έκδοσις «Ακρόπολις», Αθήναι 1959.

[43] Απολογία Σωτηρίου Μουτούση στο Η δίκη Τσολάκογλου σύμφωνα με τα επίσημα πρακτικά, πρόλογος – επιμέλεια: Δημοσθένη Κούκουνα, Εκδόσεις Historia, Αθήνα 2016, σελ. 357.

[44] ο. π.

[45] ο. π., σελ. 358.

[46] Παπαφλωράτου Ιωάννη Σ., Ιστορία του Ελληνικού Στρατού (1833-1949), η δράση των I–VII Μεραρχιών Πεζικού. Νομική και χαρτογραφική παρουσίαση των γεγονότων, τόμος ΙΙ, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα – Θεσσαλονίκη 2014, σελ. 300.

[47] ο. π.

[48] Λογοθετόπουλου Κωνσταντίνου, Ιδού η αλήθεια, ιδιωτική έκδοσις, Αθήναι 1948, σελ. 18.

[49] Μαρκεζίνη Σπύρου, Σύγχρονη Πολιτική Ιστορία της Ελλάδος, τόμος πρώτος (1936 – 1944), Εκδόσεις Πάπυρος, σελ. 277.

[50] Η δίκη Τσολάκογλου σύμφωνα με τα επίσημα πρακτικά, πρόλογος – επιμέλεια: Δημοσθένη Κούκουνα, Εκδόσεις Historia, Αθήνα 2016, σελ. 445 – 446, 455 – 464.

[51] Ζάμπογλου Φαίδωνος, Η προσωπικότητα του Γεώργιου Τσολάκογλου δικαιώνεται από την ιστορία, Εφημερίδα «Χρόνος». 20 Απριλίου 2012. | https://xronos.gr/arthra/i-prosopikotita-toy-georgioy-tsolakogloy-dikaionetai-apo-tin-istoria

[52] Κοντογιαννίδη Τάσου Κ., Ήρωες & Προδότες στην κατοχική Ελλάδα, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2016 – Κυριακάτικη Δημοκρατία (Α΄ έκδοση: 1998, Β’ έκδοση: 2000, Γ’ έκδοση: 2006), σελ. 215.

[53] Είναι γνωστό διεθνώς το αξίωμα: «Nullum crimen nula paena sine praevia lege» (Δεν υπάρχει έγκλημα ούτε ποινή, χωρίς να υπάρχει προηγουμένως νόμος που να το προβλέπει).

[54] Κοντογιαννίδη Τάσου Κ., Ήρωες & Προδότες στην κατοχική Ελλάδα, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2016 – Κυριακάτικη Δημοκρατία (Α΄ έκδοση: 1998, Β΄ έκδοση: 2000, Γ΄ έκδοση: 2006), σελ. 215.

[55] Οι εκπρόσωποι του Ε.Α.Μ., που συμμετείχαν στην Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας του Γεωργίου Παπανδρέου, ήταν οι εξής: ο Υπουργός Εργασίας Μιλτιάδης Πορφυρογένης, ο Υπουργός Οικονομικών Αλέξανδρος Σβώλος, ο Υπουργός Εθνικής Οικονομίας Ηλίας Τσιριμώκος, ο Υπουργός Δημοσίων Έργων Νικόλαος Ασκούτσης, ο Υφυπουργός Οικονομικών Άγγελος Αγγελόπουλος και ο Υπουργός Γεωργίας Ιωάννης Ζεύγος (Ταλαγάνης). ( «Γενική Γραμματεία της Κυβέρνησης | Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας Παπανδρέου Γεωργίου (Μάιος 1944)». | https://gslegal.gov.gr/?p=1047)

[56] Ήδη στις 2 Ιουνίου 1943, ο τότε οργανωτικός γραμματέας του Κ.Κ.Ε., Ιωάννης Ιωαννίδης σε εισήγησή του στην συνεδρίαση της Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε., έλεγε μεταξύ άλλων: «Η κυβέρνηση που θα δημιουργηθεί μετά το διώξιμο του κατακτητή θα διενεργήσει ελεύθερο δημοψήφισμα για την λύση του πολιτειακού ζητήματος και ελεύθερες εκλογές για συντακτική εθνοσυνέλευση, για να αποφασίσει ο κυρίαρχος λαός για τις τύχες του. Τώρα το ΚΚΕ ολοκληρώνει το άμεσο πολιτικό του πρόγραμμα και βγαίνει ανοικτά στον ελληνικό λαό με τις μελλοντικές του επιδιώξεις. Το ΚΚΕ μετά το διώξιμο του ξένου κατακτητή και την διενέργεια του δημοψηφίσματος θα επιδιώξει την πραγματοποίηση της λαϊκής δημοκρατίας.» Ιωαννίδη Ιωάννου, Αναμνήσεις, Προβλήματα της πολιτικής του ΚΚΕ στην Εθνική Αντίσταση 1940 – 1945, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1979, σελ. 474.

[57] ΦΕΚ Α΄ φύλλο 12/20-1-1945, Αιτιολογική Έκθεσις επί της Συντακτικής πράξεως περί επιβολής κυρώσεων κατά των συνεργασθέντων μετά του εχθρού.

[58] 6/1945 Συντακτική Πράξη «Περί επιβολής κυρώσεων κατά των συνεργασθέντων μετά του εχθρού» (ΦΕΚ Α΄ φύλλο 12/20-1-1945)

[59] Γασπαρινάτου Σπύρου Γ., Οι Ελληνικές Κατοχικές Κυβερνήσεις, δίκες κατοχικών δοσιλόγων και εγκληματιών πολέμου, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2015, σελ. 200.

[60] Λογοθετόπουλου Κωνσταντίνου, Ιδού η αλήθεια, ιδιωτική έκδοσις, Αθήναι 1948, σελ. 18 – 19. Τσολάκογλου Γεωργίου Κ.Σ., αντιστράτηγου, Απομνημονεύματα, Έκδοσις «Ακρόπολις», Αθήναι 1959, σελ. 245.

[61] Λογοθετόπουλου Κωνσταντίνου, Ιδού η αλήθεια, ιδιωτική έκδοσις, Αθήναι 1948, σελ. 19. Ο Ιωάννης Σοφιανόπουλος, μετά την παραίτησή του από Υπουργός Εξωτερικών στην Κυβέρνηση Πλαστήρα, απολογήθηκε στον διατελέσαντα πρωθυπουργό επί Κατοχής, Ιωάννη Ράλλη, για την υπογραφή αυτής της Συντακτικής Πράξεως, εκ μέρους του, αφήνοντας υπονοούμενα περί βρετανικού δακτύλου. (Ράλλη Γεωργίου, Κοιτάζοντας πίσω, Εκδόσεις Ερμείας, Αθήνα 1993, σελ. 340.)

[62] Η δίκη Τσολάκογλου σύμφωνα με τα επίσημα πρακτικά, πρόλογος – επιμέλεια: Δημοσθένη Κούκουνα, Εκδόσεις Historia, Αθήνα 2016, σελ. 7 – 8.

[63] Χάρις εις τους κατοχικούς υπουργούς Εφημερίδα «Εμπρός», 3 Ιανουαρίου 1950, σελ. 6.