Hirësia
e tij, Kryepeshkopi Anastas, nuk do të jetë më mes nesh. Për të shpjeguar
çfarë ka qenë ai për Kishën Ortodokse në Shqipëri dhe për pjesën tjetër,
shumica ateiste e shoqërisë sonë, vlen të sjell disa prej kujtimeve të mia me
të. Pranimi i tij në krye të Kishës Ortodokse në
Shqipëri në vitin 1991, kur president ishte Ramiz Alia, dhe më pas kurorëzimi
i tij si kryepeshkop i Shqipërisë në 1992, kur president ishte Sali Berisha,
u shoqërua me një sherretë të gjatë. Edhe pse formalizmi i konfliktit mbaroi
me fillimin e punës së tij, tensionet nuk u shuan kurrë sa herë që ishte e
nevojshme të nxiteshin. Megjithatë, as Ramiz Alia dhe as Sali Berisha nuk u
investuan plotësisht kundër tij. Arsyeja ishte se diplomacia ndërkombëtare
ishte e kënaqur dhe e sigurt me të dhe ua përcolli të dy presidentëve këtë
mesazh. Pas vitit të parë të pushtetit, kur Berisha filloi
të kishte probleme me Greqinë në jug të vendit dhe sidomos me thirrjet për
autonomi të Vorio Epirit në Dropull nga individë të margjinalizuar,
prozhektorët e tij u kthyen mbi Kishën Ortodokse dhe Kryepeshkopin Anastas.
Shërbimi Informativ Kombëtar (SHIK) u kthye në një repart taleban në ndjekje
të priftërinjve në jug të Shqipërisë dhe çdo lidhjeje të tyre me
kryepeshkopin Anastas dhe Greqinë. Kulmi i këtyre tensioneve ishte dëbimi në verën e
vitit 1993 i një prifti grek nga Dropulli, që i çoi tensionet në kulm. Ishte
kjo dhe një nga arsyet që në projektin e ri të Kushtetutës së vitit 1994,
Sali Berisha vendosi të përfshijë një nen që ndalonte institucionet fetare në
Shqipëri të kishin në krye të tyre hierarkë që nuk ishin gjak dhe origjinë
shqiptare. Ky ishte një nocion gati racist, me prapavijë të qartë politike
kundër Kryepeshkopit Anastas. Kjo ishte dhe beteja e parë dhe e fundit politike e
Shqipërisë me Kryepeshkopin Anastas. E pyeta në atë kohë kryeministrin
Aleksandër Meksi në zyrën e tij, gjatë një interviste për referendumin, se sa
e mundur ishte heqja e Kryepeshkopit. Pa një herë nga tavani, për të treguar se zyra e tij
përgjohesh, dhe duke ulur zërin më tha: - Theofan Popa më ka thënë: Kryepeshkopin e merr
vetëm Zoti. -Domethënë kur të vdesë? - i thashë unë me
brutalen e të riut pa ndonjë ndjesi fetare. Tundi kokën. Por e pashë që ishte qartazi në anën e
Kryepeshkopit. Referendumi i vitit 1994, që i ngjante një turme të
çoroditur që shkonte pas Sali Berishës, humbi. Socialistët nuk lëviznin nga
shtëpia për asnjë miting; vetëm u thoshin të gjithëve se “Sali Berisha do të
bëhet mbret.” Por atëherë për herë të parë pashë që ortodoksët
shqiptarë u bënë bashkë në heshtje, pa nxjerrë asnjë fjalë kundër linçimit
publik të Kryepeshkopit të tyre dhe i qëndruan në krah. Ky ishte momenti kur fillova të reflektoj për
personalitetin e tij dhe peshën e tij në jetën e vendit tim. Konflikti im si gazetar me Kryepeshkopin Në vitin 1995, kur Kisha Ortodokse shpalli shenjt të
saj Shën Kozmain, pati reagime në publik. Një pjesë e studiuesve myslimanë
ose antigrekë e shpjegonin biografinë e Shën Kozmait si të një greku
antishqiptar, ndërsa Kisha e mbështeste si një shenjtor të saj që kishte
përhapur ortodoksinë në bashkësitë shqiptare. Unë, duke qenë gazetar i Zërit të Amerikës, përgatita
një raport për këto përplasje, duke përfshirë një zëdhënës të Ministrisë së
Kulturës që nuk merrte anë, por kuptohej që do të ishte më i lumtur që Shën
Kozmai të mos ishte shenjtor i Kishës. Reagimi i Kishës ishte joproporcional. Ata kishin
dërguar letër deri në Uashington për këtë çështje, por mua nuk ma thanë
kurrë. Disa muaj më vonë, gjatë një darke te shtëpia e shefes
së USAID-it në Tiranë, ish-nëndrejtori i Zërit të Amerikës më dha një mesazh
miqësor: -Mos u merr me Kishën Ortodokse, sepse këto gjëra
keqkuptohen. Kolegu im tjetër nga Zëri i Amerikës në Uashington, i
cili ishte gjithashtu në atë darkë dhe dukej se e dinte ankesën, shtoi
menjëherë: -Hiç mos u merr me ta. Kushdo në SHBA që të dëgjon, nuk
e vë në dyshim atë që bën një kryepeshkop. Për pak sekonda u rrethova nga disa miq të mi në darkë,
që po më thoshin të njëjtën gjë: -Je në rregull, mos shkruaj më për të. Në atë moment, humori im i zi shpërtheu dhe thashë: -Po kur të vdes, nuk duhet ta bëj lajm? Ra një heshtje e sikletshme, të cilën e prishi
sërish kolegu im: - Bëje pushim atë ditë. E kuptova se ftesa për darkë në shtëpinë e DeeDee
Blane kishte pasur qëllim të më përcillte këtë mesazh në mënyrë miqësore. Dhe
kështu vendosa të mos merrem më me Kishën. Por nami i keq nuk më la rehat. Ndërkohë, një prift në Elbasan, At Nikoll Marku,
kishte vendosur të drejtonte një kishë në Kalanë e qytetit, të pavarur nga
Kryepeshkopi Anastas. BBC në gjuhën shqipe permes gazetarit Sokol Gruda,
përgatiti një raport të hollësishëm mbi këtë ngjarje. Të nesërmen, Biberaj më pyeti në telefon: -A ke qenë në Elbasan te kisha e Nikoll Markut? - Jo, - iu përgjigja. - A kemi pasur ne ndonjë raport për atë ngjarje? -Jo, - thashë. - Unë nuk shkruaj për Kishën më, kam
dhënë fjalën. Ai bëri një “hëm” dhe shfryu, por nuk tha gjë tjetër. Më pas mësova se Thomai, zëdhënësi i Kishës, ishte
ankuar sërish në Uashington për raportin e BBC-së, sikur e kisha bërë unë për
Zërin e Amerikës. Raportet e Kishës me gazetarët kritikë ishin një
problem më vete dhe shpesh i hapnin Kishës më shumë punë sesa e ndihmonin.
Por ajo gënjeshtër, për fat, më shpëtoi përfundimisht nga sherret me Kishën,
pasi tani ata kishin gënjyer. Kryepeshkopi Anastas krijoi Kishen e re Ortodokse të
Shqipërisë Gjithsesi, nuk m’u nda ndjesia e keqe që krijohej nga
ideja se isha perceptuar si një kritik i Kishës Ortodokse. Nuk isha i tillë,
por në Shqipëri kjo u kthye në një sport popullor. Të gjithë intelektualët me origjinë myslimane dhe
formim ateist ishin armiq të çmendur të Kishës, dhe unë duke qenë se
përmbushja disa nga kushtet formalisht isha futur në atë listë. Në parim, kjo
kategori merrej 24 orë me Kryepeshkopin Anastas. Nga ana tjetër, shumë intelektualë ortodoksë merreshin
24 orë me Kryetarin e Komunitetit Mysliman ose me xhamitë arabe në Shqipëri.
Ata, në mënyrë të ngjashme, dëshironin të reformonin kundërshtarët. Kjo modë e shëmtuar e angazhimit politik për të vënë
nën kontroll komunitetet fetare është i vetmi strumbullar politik i përçarjes
fetare në Shqipëri. Ajo që dukej qartazi ishte se Kryepeshkopi Anastas
gëzonte jo vetëm mbështetjen reale të ortodoksëve në Shqipëri, por ishte edhe
personaliteti më i rëndësishëm i botës ortodokse në rajon. Falë tij, miliona
euro u grumbulluan si donacione për Kishën Ortodokse, dhe shumica e kishave
të shkatërruara u rindërtuan. Ai hapi seminaret e tij në Shqipëri dhe
përgatiti gjenerata të reja shërbyesish fetarë, që sot janë familja më e
shëndoshë fetare në Shqipëri, me disiplinë dhe angazhim shpirtëror real. Askush si feja ortodokse në Shqipëri nuk ka mundur të
përgatisë kaq shumë njerëz për të shërbyer në institucionet e saj fetare me
forcat e veta. Hoxhallarët tanë i shkollojnë në vende të botës arabe me një
kulturë myslimane radikale, ndërsa priftërinjtë katolikë normalisht i
shkollon Vatikani. Vetëm Kisha Ortodokse ka prodhuar brenda Shqipërisë
hierarkinë e saj bazike dhe tani ka një Sinod të plotësuar me personalitete
fetare, shumica shqiptarë. Një takim personal me Kryepeshkopin Në pranverën e vitit 2018, më ndodhi që të takoja
Kryepeshkopin Anastas për një çështje personale. Kisha një problem me kishën e Shënmërisë në fshatin tim. Duke qenë se
kisha nisur të jetoja me hallet e fshatit, vendosa të rindërtoja kishën e
Shënmërisë, e cila ishte shembur në vitin 1967 pas letrës famëkeqe të Enver
Hoxhës drejtuar gjimnazistëve të Durrësit. Në fakt, nuk kisha asnjë lek, por premtimet e miqve
të mi, të cilët e mbajtën të gjithë fjalën, duke marrë përsipër çdo zë të
punimeve, e bënë rindërtimin të mundur. Akoma më e bukur ishte historia e kambanës së
zhdukur më 1967. Aliosha, një bashkëfshatar i imi që jeton në Tepelenë, shumë
i lidhur me fshatin, mori përsipër të gjente një kambanë dhe madje u ofrua ta
blinte me lekët e veta. Pas disa ditësh, më mori në telefon dhe më tha se
dikush kishte dorëzuar kambanën e Kishës së Peshtanit në Kishën e Tepelenës.
Nuk donte të identifikohej. Shkova i gëzuar në kishë për ta parë. Ishte kambana
e Kishës së Shën Thanasit, e njohur në fshat si “Kisha e Madhe”. Kishte ende
mbishkrimin: “Kambana e Kishës së fshatit Peshtan.” Djali që e kishte dorëzuar, më treguan, kishte pasur
babain ndër ata vullnetarë të rinisë së vitit 1967, të cilët kishin ardhur në
fshat për të prishur kishën. Babai i tij e kishte hedhur kambanën në disa
ferra pranë kishës për ta fshehur. Pastaj, natën, ishte kthyer me një shok dhe,
pjesë-pjesë, e kishin transportuar kambanën deri në Tepelenë. Çdo natë çonin
nga një copë rrugë derisa e kishin fshehur në fshatin e tij. Aty kambana
ishte ruajtur deri më 1990, në një bodrum. Kur po binte komunizmi dhe ai vetë ishte në fund të
jetës, babai kishte lënë amanet djemve të tij ta çonin kambanën në Peshtan,
sepse ajo i përkiste atyre dhe sepse, sipas tij, ajo i kishte mbrojtur nga
fatkeqësitë. Madje, dorëzuesi i kambanës shtoi me krenari një
fakt tjetër: kambana ishte aq e rëndësishme për familjen e tij, saqë ai vetë
kishte arritur të bëhej ushtar në Gardën e Republikës. Prifti i fshatit, At Romanoi, një nga njerëzit më të
këndshëm që mund të takosh, më solli në shtëpi Imzot Johanin, Mitropolitin e
Korçës. I tregova që doja të rindërtoja kishën, dhe ai më inkurajoi: -Për çdo gjë, fol me At Romanoin, - më tha. Duke menduar se ishte një punë e thjeshtë, vendosa
të nis punimet gjatë Pashkëve të atij viti. Por, At Romanoi më shpjegoi se
duheshin ndjekur disa procedura: bekimi i rrënojave ku do të ngrihej kisha
dhe një leje nga Mitropolia e Gjirokastrës. Problemet filluan kur shkova te
një zyrtar i mitropolisë, i cili filloi të më thoshte se duhej të dorëzoja
paratë te Mitropolia dhe ata do të vendosnin se çfarë të bënin me to. E kuptoja që po hasja në një “JO” të madhe. Për të
mos u nxehur, vendosa të bie shkurt dhe kërkova një takim me Kryepeshkopin
Anastas. Përgjigjja erdhi brenda disa orësh. Të nesërmen në
mëngjes shkova në zyrën e tij në Katedralen e Tiranës. At Romanoi më shoqëroi
dhe ndërmjetësoi takimin. Si dhuratë i çova fotografinë e një pllake nga
kisha e Shën Kollit në Peshtan, ku shkruhej: “Kisha është ndërtuar më 1112. Është ndërtuar rishtas
më 1861.” Kryepeshkopi më priti te dera dhe më përqafoi: - Zoti të ndriçoi rrugën që të solli këtu, - më tha. Pasi bëmë pak humor për të kaluarën, kaluam te halli im
me kishën e Shënmërisë. I tregova se do ta ndërtoja kishën me donacione nga
miqtë e mi dhe se secili prej tyre do të merrte përsipër një zë të veçantë të
punimeve. Gjithashtu i shpjegova se pengesat burokratike të njerëzve të tij
në Gjirokastër më kishin bërë nervoz. - Qetësohu, - më tha. - Kur ke dikë përballë që do të
të shqetësojë, ktheje kokën mënjanë dhe mos e shiko. Shiko synimin tënd. Nëse
do të merresh me çdo gjë që të del përballë, helm do të presësh. Pastaj më pyeti: - Kë do për prift? -At Romanoin, - i thashë. Ai i dha bekimin At Romanoit dhe më këshilloi që të
shkoja në një takim me Mitropolitin Dhimitër në Tepelenë për të marrë një
miratim formal. - Tani mos më fol më për këtë punë, - më tha me
buzëqeshje. - Je ortodoks. - E kam emrin Mero, - i thashë. Qeshi me të madhe. - Ndoshta nuk e di, por emri “Mero” është emri i Ditës
së Shënmërisë për burrat. Ti nuk ke nevojë të ndërrosh emër. Plus, kemi edhe
një shenjtor Omeros. Nuk na shpëton dot, - më tha duke qeshur. Qesha me këtë “pagëzim” në të thatë të gjithë
historisë. Pastaj ai vazhdoi të më tregonte për jetën e tij dhe doktrinën që
kishte mbrojtur në Boston, rreth rolit të Patriarkanës në konvertimin e
shqiptarëve në myslimanë gjatë shekullit të 18-të. Sipas tij, meqë Patriarkana kishte pushtet absolut mbi
botën ortodokse brenda Perandorisë Osmane, ajo ishte treguar e paaftë dhe e
papërgatitur ndaj shqiptarëve, pasi ua ndaloi shkollat shqipe dhe ata nuk
arritën kurrë të lexonin një Bibël. Në këtë mënyrë, shqiptarët ortodoksë
ishin besimtarët më pak të arsimuar fetarisht, duke e bërë më të lehtë
konvertimin e tyre në myslimanë nga perandoria. Ky proces u zhvillua
kryesisht në Labëri dhe në zonat e Përmetit, Tepelenës dhe Gjirokastrës. -Për këtë më morën shumë inat në Patriarkanë, - më tha.
- Dhe një nga shërbimet e mia në Afrikë ka bazën tek kjo e vërtetë e hidhur. Unë i tregova se në Labëri dhe Zagori, fshatrat që nuk
janë më ortodoksë, janë kryesisht bektashinj, por shumë pak prej tyre kanë
objekte kulti. Madje, dervishët shëtitës shpesh mbajnë edhe rroba prifti kur
kalojnë në fshatrat ortodoksë. Por ndodh që edhe priftërinjtë e këtyre
kishave i përdorin ndonjëherë i thashe me humor. -E di e di tha buzagaz. Jeni kripto-ortodoks Këtu At Romanoi u bë serios dhe u ngrit në këmbë dhe
tha: - Unë nuk e kam bërë! Pastaj folëm për hallet financiare të Kishës. Më
tregoi për vështirësitë e pafundme që kishte Kisha Ortodokse në Shqipëri për
t’u financuar. Kishte marrë dy licenca për hidrocentrale, që do të përdorte
për të siguruar të ardhurat e nevojshme, por as kjo nuk ishte një zgjidhje e
plotë. Dukej qartë ankthi i tij për ditët që do të vinin. Pak nga pak kaluan rreth tre orë pa u ndjerë. Në
fund, më dhuroi disa libra dhe albume për ringritjen e Kishës Ortodokse
Shqiptare. U largova me një paqe të madhe në shpirt. Si për të
çuar gjithçka mbarë, kisha përfundoi fiks dy ditë para festës së Shënmërisë,
në një kohë rekord prej katër muajsh. Në përurimin e saj erdhën qindra
njerëz, gjysma e të cilëve ishin myslimanë të fshatit, që nuk i linin radhë
njëri-tjetrit për të hyrë në kishë. E takova më pas në një pritje në ambasadën amerikane
dhe i tregova fotot e festës dhe Kishës së rindërtuar. U gëzua shumë. Tani që po shkruaj këto radhë, Kisha është transformuar
tërësisht nga brenda. Ajo është veshur me ikona dhe vizatime shenjtorësh,
duke marrë një pamje tërësisht të re dhe të paimagjinueshme disa vite më
parë. - Shpresoj të kem fuqi të vij ta shikoj, - tha. Pastaj, situatën e mori në dorë Filip Çakuli. Filipi
mund të fliste me Kryepeshkopin vetëm një herë në vit, sepse ai e “dënonte”
gjithmonë pasi Filipi i tregonte barcaleta për priftërinjtë, të cilat
natyrisht përfundonin duke ironizuar Kishën. - Por sa herë e shikonte, ia hiqte dënimin për 5
minuta, derisa Filipi i tregonte barcaletën e radhës. Pastaj e dënonte
përsëri. Barcaleta e fundit që Filipi i tregoi ishte para dy
vitesh: - Afrohu, - i tha Kryepeshkopi. - Hë, ka ndonjë
të re? - Nuk të tregoj më barcaleta, - tha Filipi, - se
më dënon. Por kam një lajm të keq. - Çfarë? - Sivjet nuk do ketë Pashkë. - Pse? - Pashë në lajme që nga gërmimet në Jeruzalem
është gjetur trupi i Krishtit. Domethënë, nuk është siç thoni ju që është
ngjallur e ka ikur. E kuptoi që kishte rënë në kurth. - Tani dënohesh dy vjet, - i tha. - Ik, largohu! Sot Kryepeshkopi Anstas është vetë banor i botës
tjetër, por ajo që i ka dhënë botës ortodokse shqiptare do të mbetet gjatë në
historinë e këtij vendi. Të tjerat do harrohen. |
Η
Αυτού Μακαριότητα, ο Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος, δεν θα είναι πλέον ανάμεσά
μας. Για να εξηγήσω τι υπήρξε για την Ορθόδοξη Εκκλησία στην Αλβανία και για
το υπόλοιπο μέρος, την κατά κύριο λόγο άθεη κοινωνία μας, αξίζει να μοιραστώ
μερικές από τις αναμνήσεις μου μαζί του. Η
αποδοχή του στην ηγεσία της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αλβανίας το 1991, όταν
πρόεδρος ήταν ο Ραμίς Αλία, και στη συνέχεια η ενθρόνισή του ως Αρχιεπίσκοπος
Αλβανίας το 1992, υπό την προεδρία του Σαλί Μπερίσα, συνοδεύτηκαν από μακρές
εντάσεις. Αν και ο τυπικός χαρακτήρας της σύγκρουσης έληξε με την ανάληψη των
καθηκόντων του, οι εντάσεις δεν έσβησαν ποτέ, και επανεμφανίζονταν όποτε αυτό
ήταν αναγκαίο. Ωστόσο,
ούτε ο Ραμίς Αλία ούτε ο Σαλί Μπερίσα τον αντιπάλεψαν πλήρως. Ο λόγος ήταν
ότι η διεθνής διπλωματία ήταν ικανοποιημένη και σίγουρη με αυτόν,
μεταφέροντας το μήνυμα αυτό και στους δύο προέδρους. Μετά
τον πρώτο χρόνο εξουσίας, όταν ο Μπερίσα άρχισε να έχει προβλήματα με την
Ελλάδα στο νότιο τμήμα της χώρας και ιδιαίτερα με τις εκκλήσεις για αυτονομία
της Βόρειας Ηπείρου στη Δρόπολη από περιθωριακά άτομα, η προσοχή του στράφηκε
στην Ορθόδοξη Εκκλησία και τον Αρχιεπίσκοπο Αναστάσιο. Η Εθνική Υπηρεσία
Πληροφοριών (SHIK) μετατράπηκε σε «τάγμα Ταλιμπάν» που καταδίωκε ιερείς στο
νότο της Αλβανίας και κάθε σύνδεσή τους με τον Αρχιεπίσκοπο Αναστάσιο και την
Ελλάδα. Η
κορύφωση αυτών των εντάσεων ήταν η απέλαση, το καλοκαίρι του 1993, ενός
Έλληνα ιερέα από τη Δρόπολη, γεγονός που κλιμάκωσε τις εντάσεις. Αυτός ήταν
και ένας από τους λόγους που στο νέο σχέδιο Συντάγματος του 1994 ο Σαλί
Μπερίσα αποφάσισε να συμπεριλάβει άρθρο που απαγόρευε στους θρησκευτικούς
θεσμούς στην Αλβανία να έχουν επικεφαλής μη αλβανικής καταγωγής. Αυτή ήταν
μια σχεδόν ρατσιστική έννοια με σαφές πολιτικό υπόβαθρο κατά του
Αρχιεπισκόπου Αναστασίου. Αυτή
ήταν η πρώτη και η τελευταία πολιτική σύγκρουση της Αλβανίας με τον
Αρχιεπίσκοπο Αναστάσιο. Ρώτησα τότε τον πρωθυπουργό Αλεξάντερ Μέξι στο
γραφείο του, κατά τη διάρκεια μιας συνέντευξης για το δημοψήφισμα, πόσο
πιθανό ήταν να απομακρυνθεί ο Αρχιεπίσκοπος. Κοίταξε
για λίγο το ταβάνι, σαν να έδειχνε ότι το γραφείο του παρακολουθούνταν, και
μειώνοντας τη φωνή του είπε:
Έγνεψε
καταφατικά. Αλλά φαινόταν καθαρά ότι ήταν με το μέρος του Αρχιεπισκόπου. Το
δημοψήφισμα του 1994, που θύμιζε μια αποδιοργανωμένη μάζα που ακολουθούσε τον
Σαλί Μπερίσα, χάθηκε. Οι σοσιαλιστές δεν έφευγαν από τα σπίτια τους για καμία
συγκέντρωση, λέγοντας απλώς σε όλους: «Ο Σαλί Μπερίσα θα γίνει βασιλιάς». Αλλά
τότε, για πρώτη φορά, είδα τους Αλβανούς ορθόδοξους να συσπειρώνονται
σιωπηλά, χωρίς να βγάλουν κουβέντα κατά του δημόσιου λιθοβολισμού του
Αρχιεπισκόπου τους και να τον στηρίζουν. Αυτό
ήταν το σημείο όπου άρχισα να σκέφτομαι για την προσωπικότητά του και τη
σημασία του στη ζωή της χώρας μου. Η
σύγκρουσή μου ως δημοσιογράφος με τον Αρχιεπίσκοπο Το
1995, όταν η Ορθόδοξη Εκκλησία ανακήρυξε άγιο της τον Άγιο Κοσμά, υπήρξαν
αντιδράσεις στο κοινό. Μερικοί μουσουλμάνοι μελετητές ή αντι-ελληνικά
διακείμενοι εξηγούσαν τη βιογραφία του Αγίου Κοσμά ως αυτή ενός
αντι-αλβανικού Έλληνα, ενώ η Εκκλησία τον υποστήριζε ως άγιο της που είχε
διαδώσει την ορθοδοξία στις αλβανικές κοινότητες. Εγώ,
ως δημοσιογράφος της Φωνής της Αμερικής, ετοίμασα μια αναφορά για αυτές τις
συγκρούσεις, περιλαμβάνοντας έναν εκπρόσωπο του Υπουργείου Πολιτισμού, ο
οποίος δεν έπαιρνε θέση, αλλά φαινόταν να είναι πιο χαρούμενος αν ο Άγιος
Κοσμάς δεν ήταν άγιος της Εκκλησίας. Η
αντίδραση της Εκκλησίας ήταν δυσανάλογη. Είχαν στείλει επιστολή μέχρι την
Ουάσιγκτον για αυτό το θέμα, αλλά εμένα δεν μου το είπαν ποτέ. Μερικούς
μήνες αργότερα, κατά τη διάρκεια ενός δείπνου στο σπίτι της επικεφαλής της
USAID στα Τίρανα, ο πρώην αναπληρωτής διευθυντής της Φωνής της Αμερικής μου
έδωσε ένα φιλικό μήνυμα:
Ένας
άλλος συνάδελφος μου στη Φωνή της Αμερικής στην Ουάσιγκτον, που ήταν επίσης
στο δείπνο και φαινόταν να γνωρίζει την καταγγελία, πρόσθεσε αμέσως:
Μέσα
σε λίγα δευτερόλεπτα, αρκετοί από τους παρευρισκόμενους μου είπαν το ίδιο
πράγμα:
Εκείνη
τη στιγμή, το μαύρο χιούμορ μου ξέσπασε και είπα:
Έπεσε
μια αμήχανη σιωπή, την οποία έσπασε ο συνάδελφός μου:
Κατάλαβα
ότι η πρόσκληση για δείπνο στο σπίτι της DeeDee Blane είχε σκοπό να μου
μεταφέρει αυτό το μήνυμα με φιλικό τρόπο. Έτσι αποφάσισα να μην ασχοληθώ ξανά
με την Εκκλησία. Αλλά
η κακή φήμη δεν με άφηνε ήσυχο. Εν
τω μεταξύ, ένας ιερέας στο Ελμπασάν, ο π. Νικόλα Μάρκου, είχε αποφασίσει να
διευθύνει μια εκκλησία στο κάστρο της πόλης, ανεξάρτητα από τον Αρχιεπίσκοπο
Αναστάσιο. Το BBC στην αλβανική γλώσσα, μέσω του δημοσιογράφου Σοκόλ
Γκρούντα, ετοίμασε μια λεπτομερή αναφορά για αυτό το γεγονός. Την
επόμενη ημέρα, ο Μπιμπεράι με ρώτησε στο τηλέφωνο:
Εκείνος
έκανε έναν ήχο απογοήτευσης, αλλά δεν είπε τίποτα άλλο. Αργότερα
έμαθα ότι ο Θωμάς, εκπρόσωπος της Εκκλησίας, είχε παραπονεθεί ξανά στην
Ουάσιγκτον για την αναφορά του BBC, σαν να την είχα κάνει εγώ για τη Φωνή της
Αμερικής. Οι
σχέσεις της Εκκλησίας με τους επικριτικούς δημοσιογράφους ήταν ένα ξεχωριστό
πρόβλημα και συχνά δημιουργούσαν περισσότερα προβλήματα στην Εκκλησία παρά τη
βοηθούσαν. Αλλά εκείνο το ψέμα, ευτυχώς, με έσωσε οριστικά από διαμάχες με
την Εκκλησία, καθώς πλέον είχαν πει ψέματα. Ο
Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος δημιούργησε τη νέα Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας Παρόλα
αυτά, δεν έπαψα να νιώθω την αρνητική αίσθηση που δημιουργούσε η ιδέα ότι
είχα θεωρηθεί επικριτής της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Δεν ήμουν τέτοιος, αλλά στην
Αλβανία αυτό είχε γίνει ένα δημοφιλές «σπορ». Όλοι
οι διανοούμενοι με μουσουλμανική καταγωγή και αθεϊστική παιδεία ήταν
φανατικοί αντίπαλοι της Εκκλησίας, και εγώ, επειδή πληρούσα κάποιες από αυτές
τις προϋποθέσεις, τυπικά βρέθηκα σε αυτήν τη λίστα. Αυτή η κατηγορία ανθρώπων
ασχολούνταν συνεχώς με τον Αρχιεπίσκοπο Αναστάσιο. Από
την άλλη πλευρά, πολλοί ορθόδοξοι διανοούμενοι ασχολούνταν συνεχώς με τον
Πρόεδρο της Μουσουλμανικής Κοινότητας ή με τα αραβικά τεμένη στην Αλβανία.
Αυτοί, με τον ίδιο τρόπο, επιθυμούσαν να «μεταρρυθμίσουν» τους αντιπάλους
τους. Αυτή
η άσχημη «μόδα» πολιτικής ανάμειξης για να τεθεί υπό έλεγχο η θρησκευτική
κοινότητα είναι η μοναδική αιτία της θρησκευτικής διάσπασης στην Αλβανία. Αυτό
που ήταν ξεκάθαρο είναι ότι ο Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος απολάμβανε όχι μόνο
την πραγματική υποστήριξη των ορθόδοξων στην Αλβανία, αλλά ήταν και η πιο
σημαντική προσωπικότητα της ορθόδοξης κοινότητας στην περιοχή. Χάρη σε αυτόν,
συγκεντρώθηκαν εκατομμύρια ευρώ ως δωρεές για την Ορθόδοξη Εκκλησία, και οι
περισσότερες κατεστραμμένες εκκλησίες ανακατασκευάστηκαν. Άνοιξε σεμινάρια
στην Αλβανία και εκπαίδευσε νέες γενιές θρησκευτικών λειτουργών, που σήμερα
αποτελούν την πιο υγιή θρησκευτική κοινότητα στην Αλβανία, με πειθαρχία και
πραγματική πνευματική δέσμευση. Καμία
άλλη θρησκευτική κοινότητα στην Αλβανία δεν έχει καταφέρει να προετοιμάσει
τόσα πολλά άτομα για να υπηρετήσουν στους θεσμούς της με δικές της δυνάμεις.
Οι μουσουλμάνοι ηγέτες μας εκπαιδεύονται σε χώρες του αραβικού κόσμου, με μια
ριζοσπαστική μουσουλμανική κουλτούρα, ενώ οι καθολικοί ιερείς εκπαιδεύονται
συνήθως στο Βατικανό. Μόνο η Ορθόδοξη Εκκλησία έχει δημιουργήσει στην Αλβανία
τη δική της βασική ιεραρχία και πλέον διαθέτει μια Σύνοδο με θρησκευτικές
προσωπικότητες, οι περισσότεροι από τους οποίους είναι Αλβανοί. Ένα
προσωπικό μου συμβάν με τον Αρχιεπίσκοπο Την
άνοιξη του 2018, έτυχε να συναντήσω τον Αρχιεπίσκοπο Αναστάσιο για ένα
προσωπικό ζήτημα. Είχα ένα πρόβλημα με την εκκλησία της Παναγίας στο χωριό
μου. Ζώντας πια με τα προβλήματα του χωριού, αποφάσισα να ξαναχτίσω την
εκκλησία, η οποία είχε κατεδαφιστεί το 1967, μετά τη διαβόητη επιστολή του
Ενβέρ Χότζα προς τους μαθητές του Δυρραχίου. Στην
πραγματικότητα, δεν είχα χρήματα, αλλά οι υποσχέσεις των φίλων μου, οι οποίοι
τήρησαν τα λόγια τους, αναλαμβάνοντας όλα τα έξοδα των εργασιών, έκαναν την
ανοικοδόμηση δυνατή. Το
πιο όμορφο κομμάτι αυτής της ιστορίας ήταν το καμπαναριό, που είχε χαθεί το
1967. Ένας συγχωριανός μου, ο Αλιόσα, που ζούσε στην Τεπελένη, πολύ δεμένος
με το χωριό, ανέλαβε να βρει ένα καμπαναριό και μάλιστα προσφέρθηκε να το
αγοράσει με δικά του χρήματα. Μετά από μερικές ημέρες, με πήρε τηλέφωνο και
μου είπε ότι κάποιος είχε παραδώσει το καμπαναριό της εκκλησίας του Πέσταν
στην εκκλησία της Τεπελένης. Δεν ήθελε να αποκαλύψει την ταυτότητά του. Πήγα
χαρούμενος στην εκκλησία για να το δω. Ήταν το καμπαναριό της εκκλησίας του
Αγίου Αθανασίου, γνωστό στο χωριό ως «Η Μεγάλη Εκκλησία». Είχε ακόμα την
επιγραφή: «Το καμπαναριό της εκκλησίας του χωριού Πέσταν». Ο
νεαρός που το είχε παραδώσει, όπως μου είπαν, είχε πατέρα ανάμεσα στους
εθελοντές νέους του 1967, οι οποίοι είχαν έρθει στο χωριό για να κατεδαφίσουν
την εκκλησία. Ο πατέρας του είχε ρίξει το καμπαναριό σε κάτι θάμνους κοντά
στην εκκλησία για να το κρύψει. Έπειτα,
τη νύχτα, είχε επιστρέψει με έναν φίλο του και, κομμάτι-κομμάτι, το είχαν
μεταφέρει στην Τεπελένη. Κάθε βράδυ μετέφεραν ένα μέρος του, μέχρι που το
έκρυψαν στο χωριό του. Εκεί το καμπαναριό διαφυλάχθηκε μέχρι το 1990, σε ένα
υπόγειο. Όταν
έπεσε ο κομμουνισμός και ο ίδιος ο πατέρας πλησίαζε στο τέλος της ζωής του,
άφησε εντολή στους γιους του να επιστρέψουν το καμπαναριό στο Πέσταν, γιατί
ανήκε σε αυτό και, σύμφωνα με εκείνον, είχε προστατεύσει την οικογένειά του
από τις συμφορές. Ο
άνθρωπος που παρέδωσε το καμπαναριό πρόσθεσε με περηφάνια ένα άλλο γεγονός:
το καμπαναριό ήταν τόσο σημαντικό για την οικογένειά του, που ο ίδιος είχε
καταφέρει να υπηρετήσει ως στρατιώτης στη Φρουρά της Δημοκρατίας. Ο
ιερέας του χωριού, πατήρ Ρομανός, ένας από τους πιο ευχάριστους ανθρώπους που
μπορεί να συναντήσει κανείς, μου έφερε στο σπίτι τον Επίσκοπο Ιωάννη,
Μητροπολίτη Κορυτσάς. Του εξήγησα ότι ήθελα να ξαναχτίσω την εκκλησία, και
εκείνος με ενθάρρυνε:
Σκεπτόμενος
ότι ήταν μια απλή υπόθεση, αποφάσισα να ξεκινήσω τις εργασίες κατά τη
διάρκεια του Πάσχα εκείνης της χρονιάς. Αλλά ο πατήρ Ρομανός μου εξήγησε ότι
έπρεπε να ακολουθηθούν κάποιες διαδικασίες: η ευλογία των ερειπίων όπου θα
ανεγειρόταν η εκκλησία και μια άδεια από τη Μητρόπολη του Αργυροκάστρου. Τα
προβλήματα ξεκίνησαν όταν πήγα σε έναν υπάλληλο της Μητρόπολης, ο οποίος
άρχισε να μου λέει ότι έπρεπε να παραδώσω τα χρήματα στη Μητρόπολη και
εκείνοι θα αποφάσιζαν τι να κάνουν με αυτά. Κατάλαβα
ότι αντιμετώπιζα ένα μεγάλο «ΟΧΙ». Για να μην εκνευριστώ, αποφάσισα να πάω
κατευθείαν στον Αρχιεπίσκοπο Αναστάσιο για μια συνάντηση. Η απάντηση ήρθε μέσα σε λίγες ώρες. Την επόμενη μέρα το πρωί βρέθηκα στο γραφείο του στον Καθεδρικό Ναό των Τιράνων. Ο πατήρ Ρομανός με συνόδευσε και διευκόλυνε τη συνάντηση. Ως δώρο, του έφερα τη φωτογραφία μιας επιγραφής από την εκκλησία του Αγίου Νικολάου στο Πέσταν, όπου γραφόταν: «Η εκκλησία
κτίστηκε το 1112. Ανακατασκευάστηκε το 1861.» Ο
Αρχιεπίσκοπος με υποδέχτηκε στην πόρτα και με αγκάλιασε:
Μετά
από λίγη φιλική συζήτηση για το παρελθόν, περάσαμε στο ζήτημα της εκκλησίας
της Παναγίας. Του εξήγησα ότι θα την ανοικοδομούσα με δωρεές από τους φίλους
μου και ότι ο καθένας από αυτούς θα αναλάμβανε μια ξεχωριστή εργασία. Του
είπα επίσης ότι οι γραφειοκρατικές δυσκολίες από τους ανθρώπους του στο
Αργυρόκαστρο με είχαν κάνει να χάσω την υπομονή μου.
Στη
συνέχεια με ρώτησε:
Έδωσε
την ευλογία του στον πατέρα Ρομανό και με συμβούλεψε να πάω σε μια συνάντηση
με τον Μητροπολίτη Δημήτριο στην Τεπελένη για να λάβω μια επίσημη έγκριση.
Γέλασε
δυνατά.
Η
συζήτηση συνεχίστηκε σε πιο προσωπικό τόνο. Ο Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος μου
μίλησε για τη ζωή του, τις εμπειρίες του και τη θεολογική του προσέγγιση.
Αναφέρθηκε στη διδακτορική του διατριβή και στις προσπάθειές του στη Βοστώνη,
όπου είχε υποστηρίξει ότι το Πατριαρχείο είχε κάνει ένα σοβαρό λάθος κατά την
περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όταν εμπόδισε την εκπαίδευση των
Ορθόδοξων Αλβανών στη γλώσσα τους. Σύμφωνα
με αυτόν, το γεγονός ότι το Πατριαρχείο αρνήθηκε να επιτρέψει τη δημιουργία
αλβανικών σχολείων στέρησε από τους Ορθόδοξους Αλβανούς τη δυνατότητα να
διαβάζουν τη Βίβλο, καθιστώντας τους τον λιγότερο μορφωμένο θρησκευτικά
πληθυσμό. Αυτό διευκόλυνε τον εξισλαμισμό τους από την Οθωμανική
Αυτοκρατορία, κυρίως στις περιοχές της Λαμπερίας, του Πρεμετιού, της
Τεπελένης και του Αργυροκάστρου.
Του
ανέφερα ότι στα χωριά της Λαμπερίας και της Ζαγοριάς, πολλά από τα οποία δεν
είναι πλέον Ορθόδοξα, οι περισσότεροι είναι πλέον Μπεκτασήδες, αλλά έχουν
ελάχιστα θρησκευτικά μνημεία. Μάλιστα, οι δερβίσηδες που περιοδεύουν συχνά
φορούν ακόμη και ρούχα ιερέων όταν περνούν από Ορθόδοξα χωριά. Γελώντας,
μου είπε:
Εκείνη
τη στιγμή, ο πατέρας Ρομανός, που ήταν παρών, στάθηκε όρθιος και σοβαρά
δήλωσε:
Η
συζήτηση ολοκληρώθηκε με αναφορές στα οικονομικά προβλήματα της Εκκλησίας. Ο
Αρχιεπίσκοπος μου μίλησε για τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε η Ορθόδοξη
Εκκλησία στην Αλβανία για τη χρηματοδότησή της. Είχε λάβει δύο άδειες για
υδροηλεκτρικούς σταθμούς, ώστε να εξασφαλίσει έσοδα, αλλά ακόμα και αυτή η
λύση δεν ήταν αρκετή. Η
ανησυχία του για το μέλλον ήταν εμφανής. Παρ' όλα αυτά, πέρασαν τρεις ώρες
χωρίς να το καταλάβουμε. Στο τέλος, μου χάρισε μερικά βιβλία και άλμπουμ για
την ανοικοδόμηση της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Αλβανία. Η
ολοκλήρωση του έργου Αποχώρησα
με μια αίσθηση βαθιάς εσωτερικής γαλήνης. Όλα κύλησαν ομαλά, και η εκκλησία
ολοκληρώθηκε δύο ημέρες πριν από τη γιορτή της Παναγίας, μέσα σε τέσσερις
μήνες. Στα εγκαίνια, παρευρέθηκαν εκατοντάδες άνθρωποι, οι μισοί από τους
οποίους ήταν μουσουλμάνοι κάτοικοι του χωριού, που δεν άφηναν τους άλλους να
μπουν πρώτοι στην εκκλησία. Αργότερα,
σε μια δεξίωση στην αμερικανική πρεσβεία, του έδειξα φωτογραφίες από τη
γιορτή και την ολοκληρωμένη εκκλησία. Χάρηκε πολύ. Σήμερα, η εκκλησία έχει
μεταμορφωθεί πλήρως. Είναι στολισμένη με εικόνες και αγιογραφίες, έχοντας
αποκτήσει μια νέα, εντυπωσιακή όψη, αδιανόητη πριν από λίγα χρόνια.
Το
ανθρώπινο πρόσωπο του Αρχιεπισκόπου Ο
Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος δημιουργούσε πάντα ιδιαίτερη εντύπωση με την
απλότητά του και το χιούμορ του. Για παράδειγμα, ο Φίλιππος Τσάκουλης, που
μπορούσε να μιλήσει μαζί του μόνο μία φορά τον χρόνο, καθώς ο Αναστάσιος τον
«τιμωρούσε» κάθε φορά που του έλεγε ανέκδοτα για ιερείς, του είπε ένα
ανέκδοτο την τελευταία φορά που συναντήθηκαν:
Ο
Αναστάσιος κατάλαβε ότι είχε πέσει στην «παγίδα» και απάντησε γελώντας:
Αυτή
η τελευταία συζήτηση δείχνει το ανθρώπινο πρόσωπο του Αρχιεπισκόπου
Αναστασίου, ενός ανθρώπου που κατάφερε να ενώσει σοφία, ταπεινότητα και
χιούμορ, κάτι σπάνιο για θρησκευτικές ηγετικές προσωπικότητες. Σήμερα,
ο Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος έχει περάσει στην αιωνιότητα, αλλά όσα προσέφερε
στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας θα μείνουν για πάντα χαραγμένα στην
ιστορία αυτού του τόπου. Τα υπόλοιπα, οι πολιτικές συγκρούσεις, οι προσωπικές
φιλονικίες και οι στιγμές έντασης, θα ξεχαστούν. Αυτό που θα μείνει είναι η
παρακαταθήκη ενός ανθρώπου που αφιέρωσε τη ζωή του στην ενίσχυση της πίστης,
της εκπαίδευσης και της ενότητας. |
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου