Οι συντεχνίες στην μητροπολιτική περιφέρεια Κορυτσάς - Artizanati në zonën e Mitropolisë së Korçës

Μετά τήν πτώση τοῦ Βυζαντίου εἶναι γνωστή ή καταστροφή τοῦ πολιτισμοῦ ἀλλά καί ἡ φυγή στήν ∆υτική Εὐρώπη τῶν διανοουμένων ὅπου εὗρον ἄσυλον σέ διάφορες αὐλές τῶν ἡγεμόνων.....

Pas rrënies së Bizantit është i njohur   shkatërrimi i kulturës, por dhe largimi në Europë i intelektualëve, ku dhe gjetën azil në oborret e ndryshme të mbretërve.

Μετά τήν πτώση τοῦ Βυζαντίου εἶναι γνωστή ή καταστροφή τοῦ πολιτισμοῦ ἀλλά καί ἡ φυγή στήν ∆υτική Εὐρώπη τῶν διανοουμένων ὅπου εὗρον ἄσυλον σέ διάφορες αὐλές τῶν ἡγεμόνων. Οἱ διάφορες πόλεις οἱ ὁποῖες φιλοξένησαν τούς Ἕλληνες διανοουμένους, ἐμπόρους, καλλιτέχνες, τεχνῖτες κ.τ.λ. εἶναι πολλές, ὅπως: Βενετία, Τεργέστη, Βιέννη, Βουδαπέστη, Βουκουρέστι κ.ἄ. Ἕλληνες στήν Βενετία ἔχουμε σίγουρα πρό τοῦ 1400. «Στίς ἀρχές τοῦ 1400 εὑρισκόταν στήν Βενετία ὁ παπᾶ-Μιχάλης ἀπό τήν Χαλκίδα πού λειτουργοῦσε στόν ναό τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου στήν γειτονιά Bragora» [76]. Στή συνέχεια εὑρίσκουμε στά 1430 ἄλλους δύο [77] ἀκόμη λειτουργούς ἱερεῖς. «Ἡ Ἑλληνική Ἀδελφότητα τῆς Βενετίας ἱδρύθηκε στά τέλη τοῦ 15ου αἰῶνος (1498) καί κατά τόν 16ο καί 17ο αἰῶνα ἔφτασε στό ἀνώτερο σημεῖο τῆς ἀκμῆς της. Ἔτσι οἱ ἀπόδημοι Ἕλληνες ἀγόρασαν σέ κεντρικό σημεῖο ἕναν χῶρο, τόν γνωστό ὡς Campo dei Greci (= πλατεῖα τῶν Ἑλλήνων) ὅπου μέ δωρεές καί συνεισφορές τῶν μελῶν τῆς Κοινότητας ὅσο καί τῶν Ἑλλήνων ναυτικῶν, οἱ ὁποῖοι ἔφταναν στό λιμάνι τῆς Βενετίας καί πλήρωναν εἰδικό φόρο στήν Ἑλληνική Κοινότητα ὡς εἰσφορά, ἔκτισαν τήν μεγαλόπρεπη ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Γεωργίου (1573). Ἀργότερα στήν ἴδια περιοχή ἔκτισαν καί θαυμάσια σπίτια, μέ πρόσοψη στό κανάλι καί αὐτό εἶναι γνωστό ὡς Rio dei Greci (= Κανάλι τῶν Ἑλλήνων)»[78].  Ἡ ἀνθοῦσα ἑλληνική παροικία ἀνέπτυξε ἰσχυρό ἐμπόριο μέ τήν Ἤπειρο[79] καί οἱ κάτοικοι τῶν πόλεων τῆς Ἄρτας, Ἰωαννίνων, ∆υρραχίου, Μοσχοπόλεως συνεργάστηκαν μέ Ἕλληνες ἐμπόρους τῆς Βενετίας.  Μία χειρόγραφος διαθήκη τοῦ Τρικαλινοῦ Λάνθου[80] Μουδάνου τό 1611 ἡ ὁποία ἔγινε στά Ἰωάννινα ἀναφέρει καί τόν ἔμπορο Γεώργιο Κωθώνη ὁ ὁποῖος εἶναι ἕνας ἀπό τούς μεγαλυτέρους ἐμπόρους αὐτή τήν ἐποχή· τό 1645 ἦταν πρόεδρος[81] τῆς Ἑλληνικῆς παροικίας Βενετίας. Τό ἐμπόριο πού ἀνέπτυξε ὁ Γεώργιος καί οἱ οἰκογένειες τῶν Cottoni (= Κωθωναίων, Κωθωνιατῶν) ἀπό τό χωριό Κωθώνη ἤ Κωθώνι[82] (σημ. Πολυνέρι) Τρικάλων, εἶναι ἐνδιαφέρον νά μελετηθῆ. Ἡ Βενετία ἀπό ἐποχῶν ἤδη ἀρχαιοτέρων δέν ἦτο ἄγνωστος εἰς τούς πληθυσμούς τῆς ἀνατολικῆς παραλίας τοῦ Ἀδριατικοῦ πελάγους καί ἀπό τό 1300 καί μετά πολλοί ἔμποροι, λόγιοι ἀλλά καί βιοπαλαισταί κοινωνικῶν διαφόρων κοινωνικῶν τάξεων, ζητοῦσαν ἄσυλον[83]. Ἡ μεγάλη οἰκογένεια τῶν Κωθωναίων[84] ἐμπορευόταν μέ τήν Μοσχόπολη ὡς πληρεξούσια μεγάλων Μοσχοπολιτῶν ἐμπόρων στήν Βενετία. Κατά τόν 17ον αἰώνα ἡ Μοσχόπολις, ἡ Σιάτιστα, ἡ Σκόδρα, τό Ἐλβασάνιον, ἡ Θεσσαλονίκη εἶχαν ἀντιπροσωπεία ἑκατό ἐμπόρων οἱ ὁποῖοι ἀντήλλασσαν προϊόντα μέ τούς «(...) Κοττόνην, Γεώργιον Κούμανον, Σταματέλλον, Καραγιάννην, Ἰωάννην Βαλαῆν, Μιχαήλ Περούλην, Ἰωάννην Ἱερώνυμον καί ἄλλους»[85].  Ἡ Μοσχόπολις δέν ἀντήλλασσε μόνον προϊόντα μέ τήν Βενετία ἀλλά καί λογίους. Τά ἔτη (1694–1707 καί 1710–1718) εὑρίσκομεν Γυμνασιάρχην στήν Φλαγγίνειο Σχολή τόν Μοσχοπολίτη λόγιο Ἰωάννη Χαλκέα[86] «(...) ἐξεπαιδεύθησαν δέ πατριωτικῇ αὐτοῦ προνοίᾳ ἱκανοί κατά καιρούς Μοσχοπολῖται»[87] οἱ ὁποῖοι ἐπέστρεψαν στήν Μοσχόπολη καί μετέφεραν ἐκεῖ τήν παιδεία τήν ὁποία ἕκαστος εἶχε ἀποκτήσει.  Ἡ ἀνθοῦσα Μοσχόπολις συγκέντρωνε ὅλο τό ἐμπόριο τῆς περιοχῆς, ἀλλά καί ἀπό ὅλη τήν χερσόνησο τοῦ Αἵμου καί ἐμπορευόταν ὄχι μόνο μέ τήν Βενετία, ἀλλά καί ὅλα τά ἄλλα ἐμπορικά κέντρα. Ἡ εὐμάρεια αὐτή ἔδωσε ὤθηση καί στήν δική της βιοτεχνία γιά νά ἀναπτύξη τήν παραγωγή της καί νά τήν ἐξαγάγη. Παρ' ὅλες τίς καταστροφές τίς ὁποῖες ὑπέστη ἀπό τούς Τουρκαλβανούς, ἐχάθησαν πολύτιμα ἀρχεῖα, ἐν τούτοις ἀπό τά λίγα τά ὁποῖα διεσώθησαν, θαυμάζει κανείς σήμερα ὅτι κατ' ἐκείνη τήν ζοφερή περίοδο ἀναπτύχθηκε ἰσχυρά βιοτεχνία σέ πολλούς τομεῖς. Ὑφίσταντο, τότε δέκα ἑπτά συντεχνίαι[88] τουλάχιστον στήν Μοσχόπολη στίς ἀρχές τῆς τελευταίας δεκαετίας τοῦ 17ου αἰῶνος καί τίς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 18ου αἰῶνος.  Οἱ συντεχνίες ἦταν ὀργανωμένες κατά θαυμαστόν τρόπο, ἀνεπτύχθησαν ἀρκετά, ἀπέκτησαν κολοσσιαῖα κεφάλαια καί προχώρησαν σέ διάφορες ἐπιχειρήσεις, ἐμπορικές καί βιοτεχνικές· βοηθοῦσαν δέ προθυμότατα εἰς οἱανδήποτε ἀνάγκην τῆς Πατρίδος των[89]. Τέτοιες συντεχνίες ἔχουμε: τῶν Μπακάληδων, Ραπτάδων, Χρυσοχόων, Χασάπηδων, Χαλκιάδων, Κοντακτσήδων (= ὁπλοποιῶν), Παπουτζήδων, Ταγιακτσήδων (= ραπτῶν) [90], Καλαντζήδων, Καζαντζήδων[91] κ.ἄ.  Οἱ συντεχνίες τῆς Μοσχοπόλεως προσέφεραν πολλά στήν ἰδιαιτέρα τους πατρίδα Μοσχόπολιν. ∆είγματα δωρεῶν ἀπό τά ἐλάχιστα σωζόμενα ἔγγραφα, τόν κώδικα τῆς Ἱ. Μονῆς Τιμίου Προδρόμου Μοσχοπόλεως κ.λπ., ἔχομε πολλά ἀπό τίς συντεχνίες τῆς Μοσχοπόλεως[92].  Ἔτσι στά 1731 «εἰς τόν καιρόν τοῦ Νικηφόρου ἀνανέωσαν “οἱ Χαλκιᾶδες” τόν τοῖχον τοῦ γκρεμισθέντος ζαπαλᾶ, ἔκτισαν δέ καί τόν κατ’ ἀνατολάς ὀντᾶν». Ὁμοίως «οἱ παπουτζᾶδες ἔκτισαν τό πρός τήν Σίπισχαν κιόσκι, ἀλλά χαμηλόν, καί μετά ταῦτα ἐπί Ἀμβροσίου ἀνυψώθη καί ἐκαλλωπίσθη».  Ὁμοίως τό ρουφέτι «τῶν μπακάληδων ἔκτισαν τήν μετά θόλου μεγάλην βρύσιν, δι’ ἄσπρα 20.000, ἐπιστατοῦντος (...)».  Ὁμοίως καί τό ρουφέτι «τῶν ραπτάδων ἔκτισαν τό πρός τήν Μοσχόπολιν ἀποβλέπον μεγάλο κιόσκι μέ τό ἀνώγειον, καί μέ τόν μέγαν ὀντᾶν ὕστερα, καί ἐκαλλώπισαν»[93].  Ἀλλοῦ πάλι «Ἀφιέρωσιν διά τήν ἰδίαν καμπάνα οἱ ραπτᾶδες καί τακιατζῆδες ἄσπρα 840 αἰωνία ἡ μνίμι»[94]. Τό ἔτος «͵αψκγ΄ (1723) δεκεμβρίου ιδ΄ ἐνθάδε σημειοῦμεν τά κτήρια ὁπού ἔκτισαν τό τιμημένον ρουφέτιον τῶν χαλκιάδων (...) διά ἄσπρα 120.000, μετά ταῦτα ἀνακαίνισαν τόν μύλον (...) 60.000 διά συνδρομῆς αὐτοῦ τοῦ ρουφετίου ἐστερεώθη τό βουνόν (...) 3.600, ἀνεκαινίσθη ὁ τοῖχος τοῦ ζαπανᾶ ἐκ θεμελίων μέ τόν καινούργιον ὀντᾶν (...) ἄσπρα 60.000, ἔκτισαν ἐκ βάθρων θεμελίου, ἀκόμη τόν ὀντᾶν (...) ἄσπρα 78.000»[95].  Ὁ Κῶδιξ[96] τῆς Παναγίας Μοσχοπόλεως μνημονεύει «τά εὐλογημένα ρουφέτια εἶχον ἀναλάβει νά σπουδάζωσι μέ δαπάνας αὐτῶν ἀνά ἕνα νέον εἰς τά ἑλληνικά φιλολογικά καί θεολογικά μαθήματα ἤ ἰατρικήν[97], ἑκάστη συντεχνία ὑποχρεοῦτο νά ἔχη καί ἕναν ὑπότροφον».  Ὅλες οἱ συντεχνίες λειτουργοῦσαν ὑποδειγματικά μέ ἰδιαίτερο καταστατικό καί κανονισμό. Παρουσιάζουμε ἕνα διασωθέντα Κανονισμό[98] «τῶν μπακάληδων» ὁ ὁποῖος δείχνει τήν ὀργάνωση τῶν συντεχνιῶν.  «1799. Ἐπειδή ὅλον τό σύστημα τοῦδε τοῦ παντός, μέ τάξιν καί εὐρυθμίαν διακατέχεται καί ποτέ δέν ἐμπίπτει εἰς ἀμηχανίαν, διά τοῦτο καί ἡμεῖς οἱ ἐκ τοῦ ρουφετίου τῶν μπακάληδων βλέποντες πολλά ἄτοπα ὅπου γίνονται εἰς τό ἡμέτερον ρουφέτιον, μέ τό νά ἔλειψεν ἡ τάξις καί ἡ ἁρμονία καί πρός ἀλλήλους αἰδώς, τώρα ὅπου ἔχομεν διά τῆς δεξιᾶς τοῦ ὑψίστου μακράν ἐλευθερίαν καί μεγάλη ἡσυχίαν θεσπίζομεν ὅρους ὅπου νά φυλάττεται καί νά βασιλεύσῃ ἡ δικαιοσύνη, νά λάμψῃ δέ ἡ ἀλήθεια.  Πρῶτον θεμέλιον θέτομεν τήν πρός ἀλλήλους ἀγάπην καί μέ αὐτήν νά νικήσωμεν ὅλους τούς ἐναντίους.  ∆εύτερον, οἱ Πρωτομαΐστορες νά τιμῶνται κατ’ ἐξοχήν καθ’ ὅτι οὗτοι ἀναλαμβάνουσι τάς φροντίδας τῶν μικροτέρων ἐάν δέ κανείς φανῇ ἀπαθής εἰς τήν προσταγήν αὐτῶν νά διωχθῇ τοῦ ρουφετίου ὡς ὀλέθριος καί ἐπιζήμιος.  Τρίτον, ὅταν ἔρχεται ὀλίγη πραγματεία καί ὑπάρχῃ ἀναμεταξύ μας ἀνταγωνισμός, τότε διά νά μήν ζημιωθῇ κανείς διορίζομεν τόν Κώστην Μπόσα, τόν Εὐθύμιον Τζουμετῖκον, τόν Ἀθανάσιον Μόσιου, τόν Κωνσταντῖνον Μάντζιαν, τόν Νάσταν Ραμπογιάννην καί τόν Ντόναν Γκόγκαν νά κάμνουν αὐτοί πρῶτον τήν ἀγοράν καί κατόπιν τήν ἀδελφικήν διανομήν εἰς κάθε μέλος τοῦ ρουφετίου. Ἐάν ἄλλος λάβῃ τήν πρωτοβουλίαν νά προβῇ εἰς τήν ἀγοράν θά εἶναι τέκνον τῆς ἁμαρτίας καί ἀποσυνάγωγος τοῦ ρουφετίου.  Ὅταν ὑπάρχῃ πλούσιον τό πρᾶγμα, τότε ἔχει τήν ἄδειαν κάθε ἕνας νά κάμῃ ἀγοράν ὅπως ἠμπορεῖ, οὐχί ὅμως ἔξω τῆς πολιτείας νά ἐλέχθη καί νά καρτερέσῃ τήν πραγματείαν ἀλλά νά ξεφορτωθῇ πρῶτον αὕτη εἰς τήν πλατεῖαν καί ἀκολούθως νά λάβῃ χώραν ἡ ἀγορά.  (Τέταρτον). Ὅταν ἕν μέλος τοῦ ρουφετίου ἔχῃ ἀνάγκην νά προσλάβῃ ὑπηρέτην καί βοηθόν νά δηλώσῃ τοῦτο καί κατόπιν νά τόν προσλάβῃ εἰς τό ἐργαστήριόν του. Τά μικρά καί ἀνήλικα παιδιά νά ὑπηρετήσουν τρία χρόνια, τά μεγαλύτερα δύο μόνον τοιαῦτα καί ὁ πρῶτος μισθός νά εἶναι δέκα γρόσια καί σύν τῷ χρόνῳ νά γίνῃ ἡ σχετική αὔξησις.  (Πέμπτον). Ἐάν τύχῃ ἕνας ἀδελφός νά ἀδικῆται, νά ὑβρίζεται, νά ἀτιμάζηται, δέν ἔχει τό δικαίωμα νά ζητήσῃ ἀλλοῦ τό δίκαιον παρά μόνον νά ἀναφέρῃ τοῦτο εἰς τό ρουφέτιον τό ὁποῖον θά ἐπιβάλῃ τήν πρέπουσαν τιμωρίαν.  (Ἕκτον). Ὅταν ἀποθάνῃ κανένας ἀδελφός μας νά παρευρεθῶμεν ὅλοι μας εἰς τόν ἐνταφιασμόν του.  (Ἕβδομον). Ἀπαγορεύεται ὁ συνεταιρισμός μέ ἀλλόθρησκον καί τιμωρεῖται οὗτος μέ ἀποβολήν τοῦ ρουφετίου.  (Ὄγδοον). Τάς Κυριακάς τά ἐργαστήρια νά εἶναι κλεισμένα καί ἐν ἀπολύτῳ ἀνάγκῃ ἐπιτρέπεται νά ἀνοίξῃ τις τό μαγαζί.  Αὐτοί εἶναι οἱ ὅροι τοῦ ρουφετίου οἱ ὁποῖοι νά τηρηθοῦν αὐστηρῶς καί ὅποιος σκεφθῇ ἤ μελετεήσῃ νά χαλάσῃ τούτους νά ἔχῃ ἀντίδικον τήν Ἁγίαν Τριάδα καί νά δώσῃ ἀπολογίαν εἰς τόν ἀδέκαστον κριτήν ἐν ἡμέρᾳ κρίσεως.  (Ἕπονται ὑπογραφαί ὀκτώ μελῶν)»  Οἱ συντεχνίες ρουφέτια ἔχουν αἰώνων ζωή ὅπως δείχνουν οἱ ἀκατάπαυστες δωρεές[99] ἀλλά καί ἡ συμμετοχή τους στά κοινά τῆς Μοσχοπόλεως μετά τῆς δημογεροντίας καί ἀρχόντων σέ κρίσιμες ἀποφάσεις οἱ ὁποῖες ἔπρεπε νά ἀναληφθοῦν διά τήν πατρίδα των: «Ἡμεῖς οἱ τῆς πολιτείας Μοσχοπόλεως εὑρισκόμενοι ἄρχοντες καί ἀρχόμενοι δημογέροντες καί ρουφέτια πάντα γνώμῃ κοινῇ καί ἀσαλεύτῳ ἀποφάσει δηλοποιοῦμεν (...)  Ἐν Μοσχοπόλει ͵αψοζ΄ (1777) Ἰανουαρίου κζ΄  (ἕπονται 47 ὑπογραφαί)»[100] Ἀξίζει νά ἀναφέρουμε ὅτι ἡ συντεχνία «τῶν ἀγωγιατῶν»[101] ἦταν πολύ ἰσχυρή καί εἰς τήν Μοσχόπολιν διατηροῦσε καραβάνι ἀπό τριακοσίους ἡμιόνους καί ἄλογα τό ὁποῖον ἔκαμνε ἑβδομαδιαῖα ταξίδια πρός ὅλες τίς κατευθύνσεις.  Οἱ συντεχνίες τῆς Σίπισκας, τῆς Νικολίτσας, τῆς Γκραμπόβας, Νίτσας δέν ἄφησαν καταστατικά ἤ ἄλλα τεκμήρια λόγῳ τῶν ποικίλων καταστροφῶν καί δηώσεων ἀπό τούς δυνάστας.  Ἰσχνές πληροφορίες ἔχομεν διά τίς συντεχνίες τῆς Λέγκας ἤ Λάγκας, ὅπως αὐτή ἀπό τήν κτητορική ἐπιγραφή[102] τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ Μονῆς Ἁγίας Μαρίνης:  «† ΑΝΗΣΤΩΡĺΘΗ Ó ΘΕĺΟΣ ΟΥΤΟΣ ΚΑĺ ΠÁΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑÓΣ Τ(ΗΣ) ΑΓĺΑΣ ΜΕΓΑΛΟΜÁΡΤΥΡΟΣ ΤΟΥ Χ(ΡΙΣΤΟ)Υ ΜΑ/ΡĺΝΗΣ ∆ΙÁ ΒΟΗΘĺΑΣ ÓΛΩΝ ΤΩΝ ΧΡΗΣΤΙΑΝΩΝ ΚΑĺ ΡΟΥΦΕΤĺΩΝ ΤΩΝ ΚΤΙΣΤÁ∆ΩΝ ΚΑĺ ΡΑΦΤÁ/∆ΩΝ ΚΑĺ ΜΑΚΕΛĺΩΝ ΚΑĺ ΚΑΡΑΒΑΝΙΩΝ ΜΙΚΡΩΝ ΚΑĺ ΜΕΓÁΛΩΝ ΤΩΝ ΕΥΡΙΣΚΟΜÉΝΩΝ ÉΝ ΤΗ ΠΟΛΙΤΕĺΑ ΛÁ/ΓΚΑ (...) ÉΤΗ ΑΠÓ Χ(ΡΙΣΤΟ)Υ ΑΨΝ∆ (= 1754) ΜΗΝΗ ΟΚΤΩΜΒΡĺΩ Β»  Ἡ «πολιτεία τῆς Λάγκας» ἀριθμοῦσε τότε γύρω στίς 10.000 κατοίκους ἀνθοῦσα στό ἐμπόριο[103].  Οἱ συντεχνίες «τῶν κτιστάδων», «ραφτάδων», «μακελίων (= κρεοπωλῶν)», «καρ(α)βανιῶν μικρῶν καί μεγάλων» ἦλθαν ἀρωγοί στήν ἀνοικοδόμηση τοῦ περικαλλοῦς Ἱεροῦ Ναοῦ Ἁγίας Μαρίνης καθολικοῦ τῆς ὁμωνύμου Ἱ. Μονῆς ὁ ὁποῖος μέχρι σήμερα ἀποτελεῖ πόλον ἕλξεως ὅλων τῶν Βλαχοφώνων καί μή ὀρθοδόξων τῆς Ἀλβανίας ἰδίως τούς καλοκαιρινούς μῆνας. Ἄξιον λόγου εἶναι ὅτι ἐνῶ κατεστράφησαν οἱ Ἱεροί Ναοί τῆς Λάγκας ἐξ ἴσου παλαιοί μέ τῆς Ἁγίας Μαρίνης τήν ἐποχή (1967–1990) ἀθεΐας στήν Ἀλβανία, τό προσκύνημα εὐτυχῶς ἐσώθη.  Τό Βυθκούκιον, ἀκμάζει τήν ἰδία ἐποχή, ἤτοι τόν 16ον καί 17ον αἰώνα, μέ πληθυσμόν 10.000–12.000 κατοίκων· ἀνθοῦσε στό ἐμπόριο ἀλλά καί ἐδῶ οἱ πληροφορίες εἶναι μόνον ἀπό τήν πρόθεση τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ Ἁγίου Γεωργίου τοῦ 17ου αἰῶνος. Στήν πέμπτη στήλη τῆς Ἱερᾶς Προθέσεως γράφει: [104]  «(Τ)ΩΝ ΚΟΣΜΗΚΩΝ / ΤΟΝ χαλκηαδον (...)». Ἀκολουθοῦν 15 ὀνόματα τῶν συντεχνῶν, γεγονός πού φανερώνει τήν εὔρωστη συντεχνία τῶν χαλκιάδων.  ∆υστυχῶς, οἱ Προθέσεις τῶν ὑπολοίπων ἕξι καθολικῶν τῶν Ἱερῶν Μονῶν εἶναι κατεστραμμένες καί δέν γνωρίζουμε, ἄν διέσωζον ὀνόματα συντεχνιῶν.  Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου Σίπισχας (Υπισχίας) Στήν κώμη τῆς Sipska, ἡ ἀρχαία Ὑπισχία ὅπως ὠνομάσθη ἀπό τούς Ἀρβανῖτες [κατά τό σύνηθες ὅπως τό Ἀργυρόκαστρον (Gjyrokaster), ἡ Πρεμετή (Permet), ἡ Ποστένιανη (Postenan) κ.τ.λ.], ἀνθοῦσε στό ἐμπόριο· ἦταν ὅμορος τῆς Μοσχοπόλεως μέ πληθυσμό 6.000 οἰκιῶν «μετ’ ἀναλόγου ἀγορᾶς καί ζωῆς καί κινήσεως, οὐκ ὀλίγων καί ἐντεῦθεν μεταναστευόντων, χάριν βιοποριστικῶν ἐπιχειρήσεων, εἰς Οὐγγαρίαν ἰδίως καί Τρανσυλβανίαν, καί μετ’ ἀρκετῶν συνήθως οἰκονομιῶν ἐκεῖθεν ἐπανακαμπτόντων (...)»[105].  Συντεχνίες ὑπῆρχαν καί σέ ἄλλες κωμοπόλεις καί χωριά, ἀλλά οἱ πληροφορίες εἶναι ἀνύπαρκτες λόγῳ τῆς ἀνωμάλου καταστάσεως, ἐκτός ἐλαχίστων, οἱ ὁποῖες διεσώθησαν ὅπως στό χωριό Σταγιέροβα  «1828 Ἰανουαρίου 11 /  ὁ γεώργιος παιδί τοῦ μήτρο καζαντζῆ ἀπό χωρίον σταγιέροβα / ἐσυμφώνησαν μέ τούς μαστόρους τῶν τερζήδων (= ραφτάδων) [106] κε ἔχι νά δόκι στόν καθέκαστον χρόνον / εἰς τήν ἐκκλησίαν ἀπό γρ(οσια) 35 τόν κάθε χρόνον: ἐδόθηκαν : ἐπλήρωσε:  1829: Ἰανουαρίου 11: ἐπλήρωσε /  1830: Ἰανουαρίου 11: ἐπλήρωσε[107]/».  Στό χωριό Φλόκι Κορυτσᾶς ὑπάρχει τό «συνάφι τῶν τερζήδων» καί ἕνας κωνταξῆς (ὁπλοποιός), ὅπως φαίνεται ἀπό τό κάτωθι πρακτικό μᾶλλον πρός τήν ἐκκλησίαν, τουτέστι Ἱεράν Μητρόπολιν Κορυτσᾶς διότι καί τά τρία πρακτικά τῶν χωρίων Σταγιέροβα, Φλόκη, Νεβέσκα εἶναι τοῦ ἰδίου γραφέως. Στήν αὐτή σελίδα τοῦ Κώδικος τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κορυτσᾶς διαβάζουμε:  «1830: μαρτίου 12:  ἐσυμφώνησεν μέ τό συνάφι τῶν τερζήδων (= ραπτῶν) / ὁ γιάννης τοῦ κοζμᾶ κωνταξῆ (= ὁπλοποιοῦ)ἀπό χωρίον Φλόκη / γρόσια τριάντα πέντε νά δίδη τόν χρόνον καί ἡ (εἰ) μέν ἐλθή καί καθίσει ἐδῶ εἰς Κόρτζαν: / δέν ἔχει νά δώσῃ ἄλλα γρόσια: μόνον αὐτά τά ἄνωθεν κατά τήν συμφωνίαν μας»[108].  Στό χωριό Νεβέσκα Κορυτσᾶς ὑφίστατο «συνάφι τερζήδων», ὅπως μᾶς πληροφορεῖ τό κάτωθι συμφωνητικό:  «1830 μαρτίου 16  ἐσυμφώνησεν μέ τό συνάφι τῶν τερζήδων ἀπό τήν νεβέσκα γρόσια τριάκοντα πέντε / νά δίδη τόν καθέκαστον χρόνον, καί ἡ (εἰ) μέν ἐλθή καί καθίσει ἐδῶ εἰς Κορυτζάν δέν ἔχει νά / δώσῃ ἄλλα γρόσια μόνον αὐτά τά ἄνωθεν κατά τήν συμφωνίαν μας»[109].  Ἡ πόλις τῆς Κορυτσᾶς παρουσίαζε ἰδιαίτερη ἐμπορική ἀνάπτυξη, ἴδια καί στίς τέχνες, ἰδίως μέ τίς καταστροφές τῶν ἐπαρχιῶν ἀπό τούς Ὀθωμανούς, ἀλλά κυρίως μετά τήν καταστροφή τῆς Μοσχοπόλεως, Ὑπισχίας, Νικολίτσας, Γκραμπόβας, Νίτσας, Λινοτοπίου, Βυθκουκίου καί τῆς ἐπαρχίας Ὀπάρεως. Πολλοί εἶναι οἱ κάτοικοι αὐτῶν τῶν μικρῶν πόλεων οἱ ὁποῖοι μετανάστευσαν στήν πόλη τῆς Κορυτσᾶς, ἡ ὁποία ἐπυρπολήθη[110] πολλάκις, ὅπως μαρτυρεῖται στίς ἐνθυμήσεις, τίς ὁποῖες περιγράψαμε στό ὁμώνυμο κεφάλαιο. Ὅμως, ὡς πρωτεύουσα τῆς Νομαρχίας Κορυτσᾶς μέ ὅλες τίς διοικήσεις τῶν Ὀθωμανῶν, ἐπέζησε καί ἀργότερον ἀνέπτυξε πολιτισμόν καί ἄνθισε στό ἐμπόριον καί τίς τέχνες.  Στήν Κορυτσᾶ ἔχουμε πολλές συντεχνίες πού παρουσιάζουμε στή συνέχεια. Τηροῦμε δέ ἐξ ἀρχῆς τήν χρονολογική σειρά, σύμφωνα μέ τίς πηγές τίς ὁποῖες εὑρίσκουμε: Ἔχουμε τήν ἰσχυρή συντεχνία «τῶν ὁπλοποιῶν», ὅπως δείχνει ἡ κάτωθι πρᾶξις μέ τήν ὁποία τά μέλη της καθιερώνουν προστάτη τῆς συντεχνίας των τόν Ἅγιον Ἀθανάσιον Ἀλεξανδρείας:  «Ἐν ὀνόματι τῆς Παναγίας καί Ὁμοουσίου Τριάδος / ∆ηλοποιοῦμεν οἱ ὑποφαινόμενοι, ἡ ἐν Κορυτσᾷ ὁλόκληρος συντεχνία τῶν ὁπλοποιῶν, ὅτι θείῳ ζήλῳ / κινουμένη κατά τά παραδεδεγμένα εἰς τήν ὀρθόδοξον ἡμῶν Ἐκκλησίαν ἔθιμα καί τό πρός / πάντας τούς Ἁγίους ἔχοντες σέβας ἀπεριόριστον ἀπεφασίσαμεν νά θέσωμεν τήν συντεχνίαν / τῶν ὁπλοποιῶν ἰδίως ὑπό τήν προστασίαν τῶν Ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας καί / συμφωνήσαντες καί σκεφθέντες (...)  Α. Ἐθέσαμεν τήν συντεχνίαν τῶν ὁπλοποιῶν ὑπό τήν ἰδιαιτέραν προστασίαν τοῦ ἐν / Ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἀθανασίου Πατριάρχου Ἀλεξανδρείας τοῦ ὀνομαζομένου κατά τήν 18 Ἰανουαρίου (...)ἐπεκυρώθησαν καί παρά τοῦ / Σεβ. Ἀρχιερέως μας καί κατεστρώθη ὁ παρών κανονισμός εἰς τόν Κώδικα (...) / 1854 Μαΐου 10 Κορυτζᾶ /  (ἕπονται 13 ὑπογραφαί τῶν ὁπλοποιῶν»[111].  Στήν συνέχεια, κατά το ἔτος 1865, γίνεται λόγος στούς ἀφιερωτάς Κορυτσαίους στόν Ἱερό Ναό Ζωοδόχου Πηγῆς καί μεταξύ τῶν ἄλλων μνημονεύονται τά «συνάφια» τῆς πόλεως Κορυτσᾶς:  «Εὐλογημένοι χριστιανοί τῆς πολιτείας ταύτης Ἱερεῖς καί λαϊκοί ἄνδρες καί γυναῖκες / σήμερον θέλουν ἀναφερθῆ καί μνημονευθῆ παρά τοῦ Ἀρχιερέως ἡμῶν ὅλοι ἐκεῖ/νοι οἱ προπάτορες ἡμῶν καί οἱ γονεῖς καί οἱ συγγενεῖς ἑκάστου, τῆς πολιτείας ταύτης / ἀπ’ ἀρχῆς ὁποῦ ἐκτίσθη[112] ἡ Ἱερά Ἐκκλησία τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς τῆς Μητροπόλεως / καί ἔχουν ἀφιερώσει εἰς αὐτήν, ὁ μέν πολλά ὁ μέν ὀλίγα κατά τήν δύναμίν του εἰς / τόν καιρόν ὅπου ἐσυστήθη ἡ κάσσα τοῦ λάσσου[113] καί μέχρι τοῦδε. Τῶν μέν ζώντων νά ἀναφωνή/σωμεν τό ἄξιος ὁ μισθός αὐτῶν. Τούς δέ τεθνεῶτας τήν αἰωνίαν μνήμην αὐτῶν / καί πρῶτον συγχωροῦμεν τόν μακαριστόν καί κτήτορα τῆς Ἐκκλησίας ταύτης μήτκον αἰωνία ἡ μνήμη / Ὕστερον δέ ὅσοι ἐκ τῶν συναφείων τῶν παπουτζήδων ἔχουν ἀφιερώσει κατά καιρούς αἰωνία ἡ μνήμη αὐτῶν /  ὅσοι ἐκ τοῦ συναφίου τῶν ταμπάκηδων[114] αἰωνία ἡ μνήμη αὐτῶν /  ὅσοι ἐκ τοῦ συναφίου τῶν γουναράδων αἰωνία ἡ μνήμη αὐτῶν /  ὅσοι ἐκ τοῦ συναφίου τῶν ραπτάδων αἰωνία ἡ μνήμη αὐτῶν /  ὅσοι ἐκ τοῦ συναφίου τῶν κασάπηδων αἰωνία ἡ μνήμη αὐτῶν /  ὅσοι ἐκ τοῦ συναφίου τῶν στερουχάδων[115] αἰωνία ἡ μνήμη αὐτῶν /  ὅσοι ἐκ τοῦ συναφίου τῶν μπακάληδων αἰωνία ἡ μνήμη αὐτῶν /  ὅσοι ἐκ τοῦ συναφίου τῶν χαντζήδων[116] αἰωνία ἡ μνήμη αὐτῶν /  ὅσοι ἐκ τοῦ συναφίου τῶν σαμαρτζήδων αἰωνία ἡ μνήμη αὐτῶν /  ὅσοι ἐκ τοῦ συναφίου τῶν κοντομαρτζήδων[117] αἰωνία ἡ μνήμη αὐτῶν /  ὅσοι ἐκ τοῦ συναφίου τῶν χαλκιάδων αἰωνία ἡ μνήμη αὐτῶν /  ὅσοι ἐκ τοῦ συναφίου τῶν τουκαφτζήδων[118] αἰωνία ἡ μνήμη αὐτῶν /  (...) 1861 μαρτίου 5 /»[119]  Τά ἀνωτέρω 12 «συνάφια» τά ὁποῖα καταγράφονται ὑφίστανται τουλάχιστον ἀπό τό 1850, ὅπως ἀναφέρει τό πρακτικό. Εἶναι βέβαιον ὅτι ὑφίσταντο καί ἄλλα, ὅπως λ.χ. «τῶν καλαντζήδων», «τῶν μυλωνάδων», «τῶν κτιστάδων», «τῶν ἀσβεστοποιῶν» κ.τ.λ. Εἰκάζουμε ὅτι λόγῳ τῶν πολλῶν Ἱερῶν Ναῶν τῆς Κορυτσᾶς μέλη της εἶναι ἀφιερωτές καί σέ ἄλλους Ἱ. Ναούς, σέ σχολεῖα καί ἄλλα εὐαγῆ ἐκκλησιαστικά ἱδρύματα.  Στά 1888 μαρτυρεῖται ὅτι: «(...) τῷ 1879 Αὐγούστου 13 ἡμέρα ∆ευτέρα καί ὥρα 1½ τῆς νυκτός, ὅτε ἀπώλεσεν 600 ἐργαστήρια Ἀλλά μετά τήν τελευταίαν ταύτην πυρκαϊάν οἱ γονεῖς ἡμῶν ἔκτισαν αὐτήν πολύ ὡραιοτέραν καί ἀπηλλαγμένην πλέον παντός ἐμπρησμοῦ κινδύνου, καθ’ ὅσον πάντα τά ἐργαστήρια αὐτῆς συμποσοῦνται εἰς 1.900 περίπου εἶνε λίθινα (...)»[120].  Πάλι στά 1888 ἀναφέρεται ὅτι στήν Κορυτσᾶ προκόπτουν: «(...) Ἡ ἀρτοποιΐα, ἡ ξυλουργική, ἡ σιδηρουργική, ἡ χαλκευτική, ἡ ὁπλοποιΐα, ἡ κεραμική, ἡ βαφική, ἡ βυρσοδεψική, ἡ σκυτική (= δερματική), ἡ ραπτική καί ἡ ἀρχιτεκτονική (...), ὑφαντοποιΐα, ἀσβεστοποιΐα»[121].  Στήν κηδεία τοῦ Μητροπολίτου Κορυτσᾶς ἐθνομάρτυρος Φωτίου Καλπίδη κατέθεσαν στέφανον μεταξύ ἄλλων: «(...) ἡ συντεχνία ραπτῶν (...), ἡ συντεχνία ὑποδηματοποιῶν, παντοπωλῶν, κηροπωλῶν καί κουρέων»[122].  Τέλος, ἡ πόλις τῆς Κορυτσᾶς, παρ’ ὅλες τίς διώξεις τῶν Ὀθωμανῶν, διακρίθηκε στό ἐμπόριον, τήν οἰκονομία γενικά, ὅπως πάρα πολλοί ἐρευνητές ἔγραψαν μέχρι σήμερον[123]· εἶναι δέ νωπή ἡ μνήμη τῶν γεροντοτέρων σήμερα Κορυτσαίων οἱ ὁποῖοι ἐνθυμοῦνται τούς γονεῖς των καί πάππους των πού χαρακτήριζαν τήν Κορυτσᾶ «μικρό Παρίσι». Πηγή: Ελευθέριος Απ. Καρακίτσιος, Ο ελληνισμός στην μητροπολιτική περιφέρεια Κορυτσάς. Διδακτορική διατριβή, απόσπασμα σελ. 104-114. Για τεκμηρίωση βλ εδώ http://vlahofonoi.blogspot.al/

Pas rrënies së Bizantit është i njohur shkatërrimi i kulturës, por dhe largimi në Europë i intelektualëve, ku dhe gjetën azil në oborret e ndryshme të mbretërve. Qytetet e ndryshme të cilat mikpritën intelektualët Helenë tregëtarë, artistë, mjeshtra etj janë shumë si : Venediku, Trieste, Vjena, Budapesti, Bukureshti etj.. Grekë në Venedik  kemi me siguri para 1400. “Në fillim të 1400 gjendej në Venedik papa – Mihali nga Halkidha që meshonte në kishën e Shën Joanit në Bragorën fqije” (76). Në vazhdim gjejmë më 1430-ën dy të tjerë (77) priftërinj që meshojnë.  “Vëllazëria Helene e Venedikut u themelua nga fundi i shekullit të 15-të  (1498) dhe gjatë shek të 16-të dhe 17-të  arriti në kulmin e saj. Kështu grekët e diasporës blenë në një pikë qëndrore, atë që është e njohur si Campo dei Greci (= sheshi i Grekëve) ku me dhurata dhe kontribut të anëtarëve të Komunitetit si dhe të marinarëve Greke, të cilët mbërrinin në limanin e Venecias  dhe paguanin një taksë të veçantë  ndaj Komunitetit Grek si kontribut, ndërtuan kishën madhështore të Shën Gjergjit viti (1573). Më vonë në të njejtën kohë ndërtuan shtëpi të mrekullueshme, me fasadë nga kanali dhe ky i njohur si Rio dei Greci (Kanali i Grekëve)” (78). Komuniteti grek në lulëzim zhvilloi një tregëti të fortë në Epir (79) dhe banorët e qytetit të Artës, Janinës, Durrësit, Voskopojës, bashkëpunuan me tregëtarët Grekë të Venecias. Një dorëshkrim, akt trashëgimie i Lanthos Mudhanut nga Trikala më 1611 i cili u formulua në Janinë, përmend dhe tregëtarin Gjeorgjio Kothoni i cili është një prej tregëtarëve më të mëdhenj të kësj kohe, më 1645 ishte president (81) i komunitetit grek të Venecias. Tregëtia që zhvilloi Gjeorgjio dhe familjet e Cottoni (=Kothoneon, Kothoniaton), nga fshati Kothoni ose Kothoni (82) (Polineri) i Trikalas, është interesante nga pikëpamja studimore. Venecia që nga koha e lashtë nuk ishte e panjohur për popullatat e bregut lindor të detit Adriatik dhe që prej 1300 e më pas shumë tregëtarë, të arsimuar si dhe punëtorë të shtresave dhe klasave të ndryshme shoqërore, kërkonin azil (83). Familja e madhe e Kothoneasve (84) bënte tregëti me Voskopojën si përfaqësuese e tregëtarëve të mëdhenj Voskopojarë në Vencia. Gjatë shek të 17-të, Voskopoja, Siatista, Shkodra, Elbasani, Thessaloniki kishin përfaqësi prej 100 tregëtarësh të cilët këmbenin produktet  me : “(...) Koponin, Gjerorgjio Kumanon, Stamatellon, Karajanin, Joan Valain, Mihali Perulin, Joan Jeronimin dhe të tjerë” (85). Voskopoja nuk këmbente vetëm produkte të Vencias por dhe intelektualë. Në vitet (1694-1707 dhe 1710-1718) gjejmë si Drejtor Gjimnazi në Shkollën Flagini, Voskopojarin mendimtar Joani Halkea (86) “(...) u edukuan nën përkujdesjen e tij patriotike në periudha të ndryshme Voskopojarë” (87), të cilët u kthyen në Voskopojë dhe transmetuan aty edukimin që secili kishte fituar. Voskopoja e lulëzuar, kishte të përqëndruar të gjithë tregëtinë e zonës, por dhe nga gjithë Gadishulli Ballkanikt dhe tregëtonte jo vetëm me Venecian, por dhe të gjitha qëndrat e tjera tregëtare. Kjo mirëqënie i dha shtysë dhe industrisë së saj  për zhvillimin e prodhimit të cilin e rieksportonte. Mgjth të gjitha shkatërrimet që pësoi nga turkoshqiptarët, humbën mjaft arkiva, por sërish nga ato pak sa shpëtuan, mrekullohet dikush sot që gjatë asaj periudhe të zymtë u zhvillua një industri mjaft aktive dhe e fortë në shumë fusha. Në atë kohë ekzistonin 17 punishte (88) të paktën në Voskopojë,  në fillimet e dhjetëvjeçarit të fundit të shek të 17-të dhe në dhjetvjeçarët e parë të shek të 18-të. Punishtet ishin të organizuara në formë të admirueshme, u zhvilluan mjaftueshëm, dhe përfituan kapitale kolosale dhe natyrshëm u drejtuaν drej investimeve të ndryshme, në fushën e tregëtisë dhe punishteve industriale, ndërsa ndihmonin me dëshirë në gjithçka që kishte nevojë atdheun e tyre (89). Të tilla punishte kemi: Bakallë, rrobaqepës, argjendarë, hasapë, bakërpunues, kondakçinj (armëbërës), këpucarë, (90) , kallajxhinj, kazanbërës (91) etj. Punishtet e Voskopojës ofruan shumë, në veçanti tek ata që kishin atdhe Voskopojën. Disa shembuj kontributesh, dhuratash  në dokumentat e shpëtuara të kodit të Manastirit të Shenjtë të Prodhromit të Voskopojës etj, kemi shumë nga punishtet e Voskopojës (92). Kështu në vitin 1731 “në kohën e Nikiforit rikonstruktuan “bakërxhinjtë” murin nga krahu Ζapalasë së rrëzuar, ndërtuan dhe odën në anën lindore”. Po ashtu, “Këpucarët ndërtuan qioskën nga ana e Shipskës, por të ulët, dhe pas këtyre në kohën e Ambrozit u ngrit dhe u zbukurua” Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου Σίπισχας (Υπισχίας) Shën Gjergji i Shipskës Po ashtu, shoqëria e  “bakallëve ndërtuan çezmën e madhe me kube duke paguar 20 000 aspra, në kohën e (...)” Po ashtu shoqëria e  “rrobaqepsëve ndërtοι qioskën e madhe që shikon nga Voskopoja me kat të sipërm dhe odë të madhe, më vonë e zbukuruan” (93). Diku tjetër sërish “Dedikim për të njejtën kambanë, rrobaqepësit dhe takiaxhinjtë 840 aspra, i përjetshëm kujtimi” (94).  Viti (1723) në dhjetor këtu shënojmë ndërtesat që u ndërtuan nga rufeti/shoqëria e bakirxhinjëve të nderuar (...) me 120 000 aspra, me këto u ndërtua mulliri (...) 60 000 me kontributin e këtij rufeti u stabilizua mali (...) 3600, u ndërtua muri i zapanasë nga themelet me odën e re (...) aspra 60 000, u ndërtuan bazat themelet, si dhe odën (...) 78 000 aspra (95). Kodiku (96) i së Tërshenjtës në Voskopojë përmend “rufetet/shoqëritë e bekuar që kanë marrë përsipër që të studiojnë me harxhet e tyre nga një të ri për filologji greke, mësime teologjike ose mjekësi (97), secila punishte kishte si detyrim që të kishte një person me bursë”. Të gjitha punishtet funksiononin në mënyrë shembullore me një rregullore dhe program të veçantë. Po paraqesim një rregullore që ka shpëtuar (98) “të bakallëve” e cila tregon organizimin e punishteve “1799. Meqënëse i gjithë ky sistem i gjithësisë, me rregull dhe nga ritmi zotërohet dhe kurrë nuk bie në amulli, për këtë dhe ne të rufetit të bakallëve, duke parë shumë gjëra të pavend që bëhen në rufetin tonë, duke munguar rendi dhe armonia dhe respekti ndaj njëri-tjetri, tani që kemi nëpërmjet të djathtës së më të Lartit, liri veprimi dhe qetësi të madhe vendosim rregulla me të cilat të ruhet dhe të mbretërojë drejtësia, të ndriçojë e vërteta. Si themeli të parë vendosim dashurinë me njëri-tjetrin që të mundim të gjithë të tjerët. E dyta, Mjeshtrat e parë të nderohen në veçanti, pasi ata marrin përsipër përkujdesjen e më të vegjëlve nëse dikush na del apatik ndaj këtyre urdhëresave të dëbohet nga rufeti si i dëmshëm dhe shkatërrimtar. E treta, kur vjen pak mall dhe ka ndërmjet nesh konkurrencë, atëhere që të mos dëmtohet dikush, caktojmë Kosta Bosan, Efthimion Tzozmetikon, Athanas Mosion, Konstandin Mantzian, Nasta Robojanin dhe Donana Gkogkan që të bëjnë ata blerjen e parë dhe më pas shpërndarjen vëllazërore në çdo anëtar të rufetit. Nëse dikush tjetër merr iniciativën që të kryejë blerje do të jetë pjellë e mëkatit dhe i përjashtuar nga rufeti. Kur kemi shumë punë, atëhere ka secili lejën që të bëjë blerje ashtu siç të mundet, por jo të presë dhe të blerë mallin jashtë qytetit por të presë që të zhkarkohet në fillim në sheshin e qytetit dhe më pas të vazhdojë blerja. (Katër). Kur një anëtar i rufetit ka nevojë që të marrë shërbëtor për ndihmës duhet ta deklarojë këtë dhe më pas ta marrë në punë në punishten e tij. Fëmijët e vegjël dhe nën moshë  të shërbejnë për tre vje, ndërsa më të mëdhenjtë për dy, rroga e parë të jetë dhjetë groshë dhe me vitin të bëhet dhe ritja e nevojshme. (Pesë). Nëse ndodh që një vëlla të pësojë padrejtësi, të fyhet, të çnderohet, nuk ka të drejtë që të kërkojë gjetkë të drejtën përveç se ta raportojë këtë tek rufeti i cili do të marrë dhe ndëshkimin e nevojshëm. (Gjashtë) Kur të vdesë një vëlla i yni të shkojmë të gjithë për varrimin e tij. (Shtatë) Ndalohet bashkëpronësia me person të besës tjetër dhe dënohet ai (që bënë këtë) me përjashtim të rufetit. (Tetë). Të djelave punishtet do të jenë të mbyllura dhe në rast të një nevoje absolute lejohet që të hap dikush dyqanin. Këto janë rregullat e rufetit/shoqërisë të cilat duhet të ruhen reptësisht dhe ai që mendon që ti prishë këto rregulla do të ketë kundërshtar Trininë e Shenjtë dhe do të japë llogari tek gjyqëtari i madh ditën e gjykimit. (Pasojnë firmat e tetë anëtarëve)” Punishtet, rufete, kanë një jetëgjatësi shekullore, siç duket dhe nga dhurimet e pandalshme (99), por dhe pjesmarrja e tyre në çështjet publike të Voskopojë së bashku me Dhimogjerondinë dhe arkondët në vendime të rëndësishme të cilat duhet të merreshin për atdheun e tyre: “Ne të qytetit të Moskopoleos duke pasur të gjithë së bashku, arkondë, udhëheqës, dhimogjerondë dhe rufetia, opinion të unifikuar dhe vendim të palëkundur deklarojmë (...)” Në Voskopojë (1777) Janar 27 (pasojnë 47 firma)” (100) Ja vlen të përmendim se zanati i “karrocierëve” ishte shumë i fuqishëm dhe në Voskopojë mbante një karvan me 300 mushka dhe kuaj me të cilat kryente udhëtime javore në çdo drejtim. Punishtet e Shipskës, të Nikolicës, të Grabovës dhe të Niçës nuk kanë lënë rregjistra ose vërtetime të tjera për shkak të shkatërrimëve të larmishme dhe përndjekjeve të dinastëve. Informacione të pakta kemi për punishtet e Legës ose Lagës si ajo nga mbishkrimi ndërtues (102) në Manastirin e Shenjtë të Shën Marinës. “U NDËRTUA KJO KISHË E SHENJTË DHE HYJNORE E MARTIRES SË MADHE TË KRISHTIT MARINËS ME NDIHMË TË TË KRISHTERËVE DHE RUFETËVE TË NDËRTUESVE TË RROBAQEPSËVE TË KASAPËVE DHE KARVANËVE TË VEGJËL DHE TË MËDHENJ QË NDODHESHIN NË QYTETIN E LAGKËS (...) VITI QË PREJ KRISHTIT 1754 MUAJI TETOR 2” “Qyteti i Lagkas” numëronte rreth 10000 banorë dhe me një tregëti në lulëzim (103). Zanatet e “ndërtuesve”, “rrobaqepsëve”, “kasapëve”, “karvanëve të vegjël dhe të mëdhenj” erdhën në ndihmë të ndërtimi të Kishës së Shenjtë të Shën Marinës, tempulli qëndror i Manastirit të Shenjtë me të njejtin emër, i cili deri më sot përbën një pikë atraksioni për të gjithë vllehët  dhe jo-ortodoksët e Shqipërisë në veçanti gjatë muajve verorë. Ja vlen të përmendet se ndërsa u shkatërruan Kishat e Shenjta të Lagkës/Llëngës po ashtu të vjetra si Shën Marina gjatë periudhës (1967-1990) të ateizmit në Shqipëri, ky vend peligrinazhi fatmirësisht u shpëtua. Vithkuqi, lulëzon gjatë të njejtës periudhë, dmth gjatë shek të 16 dhe të 17 –të, me një popullatë  rreth 10 000 -12.000 banorë, lulëzonte në tregëti por dhe këtu informacionet janë vetëm nga jodhima e Kishës së Shenjtë të Shën Gjergjit të shek të 17-të. Në kollonën e pestë të Jodhimës së Shenjtë shkruhet: (104). “Të laikëve/ të bakërxhinjëve (....)” Pasojnë 15 emrat e zanaçinjëve, fakt i cili tregon se sa fitimprurës ishte zanati i bakërxhinjëve. Fatkeqësisht Jodhima e gjashtë tempujve qëndrorë të Manastireve të Shenjta janë shkatërruar dhe nuk kemi dijeni nëse janë shpëtuar emra zanatçinjsh. Shën Gjergji i Shipskës. Në fshatin Shipskë, Ypischian e lashtë siç u quajt nga Arvanitët {sipas zakonit Argjirokastro-Gjirokastër), ose Premeti (Përmet), ose Posteniani (Postenan) etj}, lulëzonte në tregëti. Kishte kufij të përbashkët me Moskopolin me një popullatë që arrinte 6000 banorë “me një treg, jetë dhe lëvizje respektive, me jo pak të emigruar, për shkak të bizneseve jetike, në Hungari dhe në veçanti në Transilvani, dhe pas mjaft kursimesh atje vinin sërish në vete(..)” (105). Punishte kishte gjithashtu dhe në qytezat dhe fshatrat, por informacionet janë inekzistente për shkak të gjendjes jo normale, përveç se pak prej tyre që u shpëtuan në fshatin Stajerovë “1818 Janar 11/ gjeorgjio fëmijë e mitro kazantxhi nga fshati stajerova/ ra dakort me mjeshtrat e rrobaqepsëve  {106} dhe ka për të dhënë për çdo vit/ kishës nga 35 groshë në vit: u dhanë: pagoi: 1829: Janar 11: Pagoi/1830 Janar 11: pagoi (107)/” Në fshatin Floq të Korçës ekziston një “rreth/shoqëri rrobaqepsish” dhe një kondakçi (armëbërës), siç duket dhe nga proceverbali i mëposhtëm me sa duket drejtuar kishës, dmth Mitropolinë e Shenjtë Korçë sepse që të treja procesverbalet e fshatrave Stajerova, Floq, Neveska janë nga dora e të njejtit shkrues. Në këtë faqe të Kodikut të Mitropolisë së Shenjtë Korçë lexojmë: “1830: Mars 12: ranë dakort rrethi i rrobaqepsëve / jani i kozma kontakciut nga fshati Floq/ që të japë në vit/ tridhjet e pesë groshë dhe nëse vjen dhe qëndron këtu në Korçë:/ nuk që të japë groshë të tjera: vetëm këto më sipër sipas dhe marrveshjes sonë” (108). Në fshatin Neveska të Korçës ekziston një “rreth esnafësh rrobaqepësish” siç na informon dhe marrveshja e mëposhtme: “1830 mars 16, ramë dakort me esnafët e rrobaqepsëve nga neveska për 35 groshë/ që të japë secili në vit, dhe nëse vjen dhe qëndron këtu në Korçë nuk ka për të/ dhënë groshë të tjera përveç atyre më sipër që përmenden në marrveshjen tonë” (109). Qyteti i Korçës paraqet një zhvillim të veçantë tregëtar, të njejtë dhe në artet, në veçanti me shkatërrimet e zonës përreth nga Osmanët, por kryesisht me shkatërrimin e Voskopojës, Shipskës, Nikolicës, Grabovës, Niçës, Linotopiës, Vithkuqit dhe zonës së Oparit. Të shumtë janë banorët e këtyre qyteteve të vogla të cilat emigruan në qytetin e Korçës,  e cila u dogj (110) shumë herë, siç përmendet në kujtimet, të cilat përshkruhen në kapitullin me të njejtin titull. Por, si kryeqytet i Prefekturës së Korçës me të gjitha udhëheqjet e Osmanëve, mbijetoi dhe më vonë zhvilloi një kulturë dhe lulëzoi si në tregëti ashtu dhe në zanatet/ profesionet. Në Korçë kemi shumë punishte që do të paraqitim në vijim. Ruajmë që në fillim rendin kronologjik, sipas burimeve me të cilat i gjejmë: Kemi shoqërinë e fortë të esnafëve “armëbërës”, siç tregon dhe dokumenti me të cilin anëtarët e saj caktojnë si mbrojtës të kësaj shoqërie Shën Athanasin e Aleksandrisë. “Në emër të së Tërëshenjtës dhe të Trinisë së Njëqënëshme/ Deklarojmë të nënshkruarit, në Korçë, se e gjithë shoqëria e “armëbërësve, se të shtyrë nga/ zelli hyjnor dhe sipas zakonit të pranuar në Kishën tonë orthodhokse dhe duke pasur respekt/ të pafund kundrejt të gjithë shënjtorëve vendosëm që të vendosim shoqërinë tonë/ të armëbërësve/dyfekxhinjëve në veçanti nën mbrojtjen e Shenjtorëve të Kishës dhe / ramë dakort pasi u menduam dhe diskutuam (...) a.     Vendosëm profesionin e armëbërësve nën mbrojtjen e veçantë të/ Atit tonë të Shenjtë Athanas, Patrikut të Aleksandrisë që feston më 18 Janar (...) u ratifikua dhe nga/ Kryeprifti ynë i nderuar dhe u ekspozua kjo rregullore në Kodik (...) 1854 Maj 10 Korçë (pasojnë 13 firmat e armëbërësve” (111). Në vazhdim gjatë vitit 1865, flitet për dedikuesit Korçarë në Kishën e Shenjtë të Burimit Jetëdhënës dhe ndër të tjera përmenden “sinafet/esnafet/profesionet” e qytetit të Korçës. “Të bekuar të krishterë të këtij qyteti, klerikë laikë burra e gra/ sot duhet të përmenden dhe të kujtohen nga Kryeprifti ynë të gjithë ata etërit tanë dhe prindërit dhe të afërmit e secilit, të këtij qyteti/ që prej fillimit që u ndërtua (112) Kisha e Shenjtë e Burimit Jetëdhënës dhe e Mitropolisë/ dhe i kanë dedikuar asaj, dikush shumë e dikush më pak, secili sipas mundësive/ gjatë kohës që u ndërtua dhe arka e lasos (113) dhe deri tani. Për ata sa janë në jetë le të thërr/esim të i denjë shpërblimi i tyre. Ndërsa për të ndjerët i përjetshëm qoftë kujtimi i tyre/ dhe në fillim falim ndërtuesin e ndjerë të kësaj Kishe, mitkon, i përjetshëm kujtimi/ Më pasë të gjithë sa nga esnafët e këpucarëve kanë dhuruar kohë pas kohe, i përjetshëm kujtimi i tyre/ Sa nga esnafët e tabakëve (114) i përjetshëm kujtimi i tyre/ Sa nga e esnafët e gunaradhëve i përjetshëm kujtimi i tyre/ Sa nga esnafët e rrobaqepsëve, i përjetshëm kujimi i tyre/ Sa nga esnafët e kasapëve i përjetshëm kujtimi i tyre/ Sa nga esnafët e  këpucëbërësve, i përjetshëm kujtimi i tyre/ Sa nga esnafët e bakallëve i përjetshëm kujtimi i tyre/ Sa nga esnaftë e hanxhinjëve, i përjetshëm kujtimi i tyre/ Sa nga esnafët e veshjeve për këmbët, i përjetshëm kujtimi i tyre/ Sa nga esnafët e bakërxhinjëve i përjetshëm kujtimi i tyre/ Sa nga esnafët e dyfekxhinjëve (118) i përjetshëm kujtimi i tyre/ (....) 1861 Mars 5/” (119) Këto 12 esnafet/ profesionet e mësipërme të cilat janë të rregjistruara ekzistonin të paktën deri tek viti 1850, siç përmendet nga proceverbali. Është e sigurt që ekzistonin të tjera por, psh “i kallaxhinjëve”, “i mullixhinjëve”, “i ndërtuesve”, “i bojaxhinjëve” etj. Supozojmë se për shkak të Kishave të shumta të Korçës anëtarët e saj janë kontribues dhe në të tjerë tempuj të shenjtë në shkolla dhe institucione të tjera kishtare. Më 1888 dëshmohet se: “(...) më 1879 Gusht 13 ditë e Hënë dhe ora 1 ½ e natës, kur humbëm 600 punishte. Por pas këtij zjarri të fundit prindërit tanë ndërtuan (punishte) akoma më të bukura dhe të çliruara tashmë nga çdo lloj rreziku zjarrvënieje, pasi të gjitha punishtet e saj që janë rreth 1900 në numër janë prej (guri)” (120). Sërish në 1888 përmendet që në Korçë bëjnë prokopi: “(...) Furra buke, punishte druri, metali, bakri, punishte dyfekësh, qeramikë, bojatisjeje, hidraulikësh, përpunim lëkure, rrobaqepëse dhe zyra arkitektësh (...), tekstilesh dhe gëlqerebërës” (121). Në varrimin e Mitropolitit të Korçës dhe heroit kombëtar Foti Kalpidhi, vendosën kurora ndër të tjera: “(...) esnafët e rrobaqepsëve (...), esnafët këpucëbërës, pantopolëve(dyqanxhinjëve), shitësve të qirinjëve dhe berberëve” (122). Si përfundim, qyteti i Korçës, mgjth përndjekjet e Osmanëve, u dallua në tregëti dhe në ekonomi në përgjithësi, ashtu siç shkruan  shumë studiues deri më sot (123) janë të freskëta kujtimet e më të moshuarve të sotëm Korçarë të cilët kujtojnë prindërit dhe gjyshërve të tyre që e quajtën Korçën “Parisi i vogël”. Burimi: Eleftherios Ap. Karakitsios, “Helenizmi në zonën e Mitropolisë së Korçës” Studim për titull Doktorature, pjesë nga fq (104-114) për më tepër verifikoni  këtu