Ήπειρος: Ο ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ-ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΣ- ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ- ΜΕΣΕΛΕΔΕΣ....... -- EPIRI: JETA FETARE DHE ISLAMIZIMI- ALI PASHA- MESELE.......!

Ο ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ-ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΣ Aπό του Σουλτάν Μουράτ, μετά την ήττα του Σκεντερμπέη, στο βαθύ σκοτάδι, που έφερε η εισβολή των Τούρκων  στην  Ήπειρο, αρχίζουν οι εξισλαμισμοί των χριστιανών. Η ανάμνησις του Δεσποτάτου, και των Κομνηνών όλο κι έσβυνε στου χρόνου το πέρασμα. Πρώτοι έδωσαν το παράδειγμα οι μεγάλοι κτηματίαι, οι αρχηγοί πατριών για να διατηρήσουν τα φέουδά τους. Εμιμήθησαν αυτούς και οι φτωχοί κολλήγοι, κάτω απο τον ψυχολογικό καταναγκασμό.         Όμως οι νεοφώτιστοι, αγράμματοι και αμαθείς, δεν αγνώριζαν τίποτε από το Κορανίο κι εξακολουθούσαν να προσκυνούν τον Άγιο Γεώργιο και τον Άγιο Νικόλαο. Διατηρούσαν τα χριστιανικά τους ονόματα,γιόρταζαν τακτικά τις ημέρες του εορτολογίου, που τις γνώριζαν απ'έξω και φορούσαν μετάλλια με σταυρό. Αν ο μουλάς (ιερολογιώτατος) αγνοή την ευχή, για τη θεραπεία του παιδιού του, φέρνει αυτό στον παπά της γειτονειάς του και αυτός τη διαβάζει ελληνικά. Δεν ξεύρει το σεριάτι (ιερό νόμο) και το βρίσκει πολύ φυσικό ν`ακολουθήση την παράδοσι των πατέρων του.         Πολλές φορές στον αξισλαμισμό συντελούν και επίσκοποι, που με αψυχολόγητα τακρίρια αφόριζαν κατοίκους φτωχών περιοχών, διότι δεν εκρατούσαν όλες τις επιβεβλημένες νηστείες, όπως στην περιοχή του Κουρβελεσίου, όπου τα μοναδικά προΪοντα ήταν λίγο κριθάρι,γάλα,τυρί,κορόμηλα και λεφτόκαρα.         Κοντά στους αφορισμούς και η πίεσις για την είσπραξι των εκκλησιαστικών δικαιωμάτων και των επαρχιακών εισοδημάτων, όπως ήταν τα κύρια και τυχερά τα συνήθη και νενομισμένα δηλ. βοήθεια, φιλότιμα, κανονικά, εμβατοίκια, τα των γάμων και πανηγύρεων, η τοπική ζητεία, παρησία, προθέσεις, σαρανταλείτουργα και ψυχομερίδια, έσπρωχνε και τους υπολοίπους. Ό,τι επί χρόνια φιλότιμοι, Επίσκοποι, έκαναν για να διατηρήσουν στην πίστι του Γένους τους πιστούς,μπορούσε να καταστρέψη μέσα σε λίγο διάστημα ένας ανάξιος διάδοχός τους.         Αλλά σ'αυτή τη χώρα που κατέχει τα παράλια του Αδριατικού και κρατεί τα κλειδιά της πόρτας του διασταυρώνονται κι άλλα ξίφη. Δεν είναι μόνο η πάλη ανάμεσα στο χριστιανισμό και το Ισλάμ. Μαύρες κουκούλες Φραγκισκανών μοναχών από τον 14ον αιώνα εφωδισμένον με φιρμάνια του Μωάμεθ του Β' απ'άκρου εις άκρον με ευχολόγια και παράδες. Από τον 17ον αιώνα επωφελούνται των νικών του πρίγκιπος Ευγενίου και γίνονται όργανα της Αυστριακής πολιτικής.         Σαν να μη έφθαναν αυτοί , από του 1840 εμφανίζονται και Ίσουιται με εντολές απο τη Ρώμη. Τα νήματα που ξεκινούν απο τη Βιέννη και Μιρδίται της Βορείου Αλβανίας έγιναν καθολικοί επί Πάπα Ινοκεντίου του Δ',αλλά διατηρώντας τύπους της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας μετελάμβαναν των Αχράντων Μυστηρίων.         Η διαρροή προς τον Ισλαμισμό εξακολουθούσε ομαδικά πότε με τη βία του κατακτητού και πότε εθελουσία μέχρι του 1860. Εκατοντάδες κάτοικοι της Αρπίτσας του Μαργαριτίου της Τσαμπουργιάς ωνομάζονταν μέχρι προ ολίγων Πασχαλινοί και Μπαίραμίτες διότι εξισλαμίσθησαν το Πάσχα και το Μπαίραμι. Όλοι οι Τούρκοι της Αρβανίτιας και της Ήπειρου είναι Χριστιανοί γυρισμένοι,ρωμηογυρίσματα.       Ο κατακτής είχε ανάγκη από ένα υπόστρωμα δικού του πληθυσμού και στην αρχή ευνόησε ποικιλοτρόπως τον εκμουσουλμανισμό.       Και όταν το κακό παραγινόταν και ολιγόστευαν οι ραγιάδες (ποιός θα δούλευε;) τότε η Κεντρική Οθωμανική Διοίκησις, συνήθως δια των βερατίων των Επισκόπων, προσπαθούσε ν'αναχαιτίση την πλημμύρίδα.       Ιστορικά. Εις βεράτι του Μητροπολίτου Λαρίσσης Λεοντίου εκδοθέν το 1604.    "Κανείς ραγιάς ποτέ ακουσίως να μη βιάζεται παρ'ουδενός να εξομόση" (Περιοδ. Προμηθεύς τεύχος 4 (1892) σελ. 311 κι εξ.      Εις τον γνωστόν Ορισμόν του Σινάν Πασιά, έγγραφον παραχωρήσεων του Μουράτ του Β' προς τους Ιωαννίτας το 1430 αναφέρεται : " Ο μητροπολίτης να έχη την κρίσιν την Ρωμαϊκην και όλα τα εκκλησιαστίκα δικαιώματα...και οι εκκλησίαις σας να σημαίνουν καθώς έχουν συνήθειαν (Βλ. Κ. 'Αμάντου : Οι χριστιανοί και ο Ορισμός του Σινάν Πασιά, Ηπειρ.  Χρονικά  τευχ.  Γ' 1930).     Ότι όμως ήταν πολιτική της κεντρικής Οθωμανικής Διοικήσεων, άλλ'αντέβαινε στα σχέδια των τοπικών οργάνων στις απομεμακρυσμένες επαρχίες της αυτοκρατορίας, των σπαχήδων και των ζαϊμιδων (τιμαριούχων) δεν έμπαινε σε εφαρμογή  από μίκρες εξερέσεις των ραγιάδων ή και σοβαρώτητα κινήματα, όπως του Διονυσίου του Τρίκκη, του επιλεγομένου Σκυλοσόφου.      Έτσι έχουμε βιαίους εξισλαμισμούς από του 1612.Τότε εσταμάτησαν οι κωδωνοκρουσίες και αφηρέθηκαν και τα προνόμια (σιουρούτια). (Βλ. Περιγραφή πόλεως Ιωαννίνων σελ. 45 Ηπειρ. Μελετήματα Ι. Λαμπρίδη).     Τα φρικτά μικτά συνοικέσια επεδείνωναν το κακό. (Βλ. Αθηναγόρα Νέος Κουβαράς Ηπ., Χρον. τεύχος Α-Β 1929, σελ. 25 Χριστιανές που συζούσαν με Οθωμάνους).    Ο Σπ. Αραβαντινός γράφει ότι ο χείμαρρος του εξισλαμισμού ηπείλει να κατακλύση ολόκληρον την Ήπειρον. (Bλ. Σπ. Αραβαντικού. Ιστορία Αλή Πασιά Τεπελενλή - Άθηναι 1895 εν. σελ. 29-30).     Το δυστύχημα, γράφει ο Φαν. Μιχαλόπουλος, είναι πώς οι περισσότεροι εξισλαμισμοί ήσαν με τη θέληση των κατοίκων. Βαριεστημένοι οι ραγιάδες από την καραθλιπτική φορολογία, από την εγκαράλειψι και ακηδία του ανωτέρου κλήρου... αλλαξοπιστούσαν, ελπίζοντας την καλυτέρευση της τύχης των. (Βλ. Φ. Μιχαλοπούλου - Κοσμάς ο Αιτωλός 1774-1779 Ν. Κράτος τεύχος 9 σελ. 611).     Κατά το 1739 οι χριστιανοί της Χαονίας και Θεσπρωτίας ήρξαν το ελαττουσθαι επαισθήτως ένεκεν της κατά καιρόν τουρκεύσεως γιγνομένης πρός αποφυγήν των αδιαλείπτων κακούχιων, ας οι Οθωμανοί ενεποίουν εις τους Χριστιάνους. Πολλά λοιπόν τότε χωρία ηναγκάσθηκαν να εναγκαλισθούν τον Ισλαμισμόν. Και της Επαρχίας Δελβίνου  και Παραμυθίας και των Φιλιατών και της Αυλωνός και των Ακροκεραυνίων. Εις τα μεν των ως είρηται χωρίων ο Χριστιανισμός εισ το παντελώς απεσβέσθη.( Βλέπε χρονογραφ. της Ηπείρου Παν. Αραβαντινού, τομ. Α' σελ.  245).     Οι δυστυχείς Χρηστιανοί ένεκα των ποικίλων καταπιέσεων και της παχυλής αμαθείας εις ην δετέλουν, ήρχισαν να κλονίζωνται εν τη πίστει και ν'ασπάζωνται την πλείονα επίγεια αγαθά και απολαύσεις υποσχομένην αυτοίς θρεισκείαν. (Ήπειρ. Ήμερ. 1914 σελ. 218).   Εις τες Δουκάτες του τμήματος Αύλωνος Επαρχίας Βελεγράδων εκ 300 Χριστιανικών οικογενειών άπασαι ησπάσθησαν τον Ισλαμισμό εκτός 25-30 απόρων οικογενειών. Γάμοι μεταξύ Οθωμανών και Χριστιανών ήσαν συνηθέστατοι. Εκ δύο αδελφών ο μεν οπαδός του Μωάμεθ, ο έτερος του Χριστου. Ο πατήρ Οθωμανός, η μήτηρ Χριστιανή και τ'ανάπαλιν.( Βλ. Έκθεσιν Δ. Μαλιάδη. Επετηρίς Ήπειρωτ. Φιλεκπαιδ. Συλλόγου Κων/πόλεως 1873 σελ. 70).    Εις τα 34 χωρία της άνω και κάτω Σπαθίας οι νέοι μετήλλασσον εκ φόβου τα ονόματα εγγραφόμενοι εις τους στρατολογικούς καταλόγους και τους απογραφικούς μετά την έκδοσιν του Τανζιματίου. (Βλέπε ανωτέρω σελ. 70-71).      Αντίδρασιν κατά του κύματος αυτού έχομε φοτεινούς ιερωμένους, που ορθώνουν το ανάστημά τους. Πρώτος στους πρώτους ο πάτερ Κοσμάς ο Αιτωλός, με το ιερό κήρυγμα από το ένα μέρος και με τα συστατικά γράμματα πρός τους προέστους και δημογέροντες, προτρεπτικά για την ίδρισι σχολειών, που σώζονται ακόμα και που μπορούν να θεωρηθούν σαν διατάγματα ιδρύσεως.     Μα και του Δρυϊνουπόλεως Σοφιανού το παράδειγμα, που εγκατέλειψε τον επισκοπικό θρόνο και εγκαταστάθηκε στον Άγιο Αθανάσιο της Πολιτσάνης δεν είναι το μικρότερο.     Έχοντας ορμητήριον τούτον περιήλθε τα χωριά της Ζαγοριάς και ανεχαίτισε τον χείμαρρο του εξισλαμισμού. Πολλά χωριά είχαν εξωμότες. Τους συγκέντρωσε όλους στο Μαλέσοβο.    Στο χωριό Χάλιο του Δελβινού,στο εικονοστάσι της οικογένειας Ιωάννου Παπά σωζόταν μέχρι το 1936 ιδιόγραφη επιστολή του Πάτερ Κοσμά. Αντίγραφο της επιστολής αυτής είχε κάνει προ ετών ο Ευάγγελος Ζάρος,Μπουλιαρατινός δάσκαλος. Αντίγραφον από το αντίγραφο του Ζάρου είχε κάνει ο επίσης δάσκαλος Γ.Κ. Καλυβόπουλος.   Του Πάτερ Κοσμά, που στέκει πλάι-πλάι ισάξια με τους τρείς ιεράρχες ο αναγνώστης θα ιδη παρακάτω επιστολή: "Ευγενέστατοι αγαπητοί μου αδελφοί, οι κατοικούντες την χώραν Χάλιου, σας ασπάζομαι και παρακαλώ τον Άγιον Θεόν δια την ψυχικήν και σωματικήν σας υγείαν. Εγώ, αδελφοί μου, ως δούλος ανάξιος Χριστού του  Θεού ημών περιερχόμενος και διδάσκων το κατά δύναμιν τους χριστιανούς με άδειαν των κατά τόπον Αρχιερέων, ήλθα και εδώ εις την χώραν σας και βλέποντας ότι δεν έχετε σχολείον να διαβάζουν τα παιδιά σας χωρίς πληρωμήν, επαρακίνησα τους Χριστιανούς και έδωσαν το κατά δύναμιν και προαίρεσιν δια το σχολειόν σας, πρέπει δε και η ευγένεία σας, πάντες να βοηθάτε πάντοτε το σχολείον σας εξ ιδίων πόνων ή κοινώς από την χώραν ή και από βακούφια δια να λάβετε και παρά Θεού τον μισθόν σας και τιμήν παρά ανθρώπων.Είμαι και εγώ χρεώστης και παρακαλώ τον Κύριον τον ευλογούντα τα πάντα να ευλογήση και την χώραν σας και το σχολειόν και τα παιδιά σας και να σας αξιώση να ζήσετε και εδώ καλά και θεάρεστα και να σας βάλη και εις τον παράδεισον να χαίρεσθε και να ευφραίνεσθε,να δοξάζετε την Αγία Τρίδα. Αμήν. Έβαλα δε και επίτροπον,με την γνώμην πάντων, τον κυρ Ρίζον του Δήμου και επιστάτας και βοηθούς αυτού όλην την χώραν,μάλιστα δε τον κυρ Κυριάζον του Ζήση και τον Ιωάννην του Γκίκα και τον κυρ Ιωάννην του Ζώτου και τον κυρ Κυριάζον του Δημητρίου και τον κυρ Κώστα του Σπύρου και τον κυρ Πάντον του Δήμου να κυβερνήσουν το σχολείον καθώς ο Κύριος τους φωτίσει. Ταύτα και υγιαίνετε εν Κυρίω. (1779) ΑΨΟΘ. Ιούλιος Κοσμάς Ιερομόναχος και ευχέτης σας           Άν όμως μεγάλο τμήμα του πληθυσμού κάτω από τις ιδιόμορφες συνθήκες έχασε την πίστιν των προγόνων του, όμως οι εκδηλώσεις του, αποτέλεσμα παραδόσεων αιώνων, δεν έπαψαν να δείχνουν και να σελαγίζουν αυτό το παρελθόν προ της μεταστροφής. Ιδιαιτέρως αυτό συνέβαινε με τους Λιάμπιδες. Οι Λιάμπιδες ήταν καλοί, μα τους χαλούσαν οι Καστρινοί αγάδες, που τους είχαν οργανά τους. Δανείζομαι από τον Αραβαντινό (Ιστορία Αλή Πασιά του Τεπελενλή) δύο μπουγιουρντιά του σπουδαιοτέρου από τους Λιάμπιδες, του αρχηγού τους, του περιφήμου Πασιά των Ιωαννίνων. Ο Αλή Πασιάς. Δίνω το μπουγιουρντί μου και φανερώνω εγώ πώς έβαλα τον παπά-Κούστα ηγουμένον του μοναστηρίου στο Χόρμοβο, στον Άγιο Νικόλα και φανερώνω πώς του χάρισα όσον τόπο ώριζε πρώτα αυτό το μοναστήρι αμπέλια, χωράφια και ό,τι άλλα είχε, του χάρισα του μοναστηριού και του Παπά-Κουστά ακόμα και το σπίτι του Βίτο Κολιάκη με τ'αμπέλια του κα τα χωράφια του και κήπους του και ό,τι άλλα ώριζε αυτός και ένα αμπέλι, όποιο αρέσει του Παπά-Κουστά να έχη ιζήνι να το πάρη και να το εξουσιάση το μοναστήρι ακόμα του Χάνσα να βγάλη και τα πρόβατά του και τα πράματα (μουλάρια) του μοναστηριού στο βουνό και κανένας τίποτε πλερωμήν να μην του γυρέψη μη τε λιανό. Ακόμα του εχάρισα και πενήντα πρόβατα και δύο αγελάδια όλα αυτα όσα έχω γράψει άνωθεν του εχάρισα του μοναστηριού του Αγιού Νικολάου εις το Χόρμοβο και έχει ιζηνι με το μπουγιουρντί μου να τα εξουσιάση έως το κιαμέτι και καμμιά πείραξη ποτέ να μην έχη μήτε από τε μένα μήτε από τα παιδιά μου μήτε από το τζάκι μου έως το κιαμέτι και δια την αλήθεια έδωσα το μπουγιουρντί μου στα χέρια του Παπά-Κούστα να βρίσκεται εις το μοναστήρι παντοτινά, όχι άλλο ακόμα του εχάρισα κι εγώ ένα ζευγάρι βόϊδια καλά, όχι άλλο. Φλεβαρίου 1788. Τεπελένι γράφω. Εγώ ο Βεζύρ Αλή Πασιάς. Έδωκα το πουγιουρντί μου του ηγουμένου εις το μοναστήρι του ταξιάρχου Μιχαήλ, ότι με το να του εχάλασε το ποτάμι το αύλακι του μύλου και του Τάμπανου του εδωκα το ίζνι μου δια να βάλη μαστόρους να το φθιάση όπου κι αν απερλαση και κανένας να μην τον εμποδίση ούτε να του γινη μανής ότι, αυτό το μιναστήρι ηξεύρετε όπου είναι εδικόν μου και και το αγαπώ εξ αποφάσεως. Αλλέως μη κάνετε ότι τζεβάπι δεν μου δίνετε.                                    Ίωαν.  24 Αυγούστου 1808. Ο Αλή Πασιάς, όπως όλοι οι Λιάμπιδες εσεβάσθη τις ιδιοκτησιές των Μονών,τα βακούφια. Επροστάτευσε τα Μοναστήρια.    Τον Παπαγιάννη της Σωπικής, θημούμενος την ευεργεσία του, εγκατέστησε στη Μονή Ταξιαρχών της Νίβανης και μετά το θάνατό του διέθεσε χωράφια της Τσιάτιστας για τη χήρα του.    Το γιό του Παπαγιάννη Αθανάσιο τον είχε μαζύ του κατά τις εκστρατείες εναντίον των Σουλιωτών.   -Ο Ριφάτ Μπέης εκήδευσε την μητέρα του Χρυσή δι' Αρχιερέως   - Ο Παρασκευάς Καραγκιόζης υπογράφεται ως "βαροσλής" της πολιτείας Αργυροκάστρου επίτροπος εις χρεωστικό ομόλογο το έτος 1773 Φεβρουαρίου 23 επί Δρυϊνουπόλεως και Αργυροκάστρου Δοσιθέου.(Βλεπ. Σύνοψιν Κώδικος Δρυϊνουπόλεως Π. Πουλίτσα). Είναι φανερό ότι η μεγάλη οικογένεια Καραγκιόζη του Αργυροκάστρου, που συναντά ο αναγνώστης στις σελίδες αυτές, εξισλαμίζεται στις αρχές του 19ου αιώνος ή στα τέλη του 18ου. -"Υπάρχουν ακόμη εις τα μέρη αυτά Μουσουλμανικαί οικογένειαι των οποίων η μάμμη ,που ζει ακόμη, είναι χριστιανή. Τα χωρία έχουν ακόμη Ελληνικές ονομασίες. Εις το Αργυρόκαστρον νέαι Μουσουλμανικών οικογενειών φοιτούν εις τα ελληνικά σχολεία"(Ρενέ Πυώ-Δυστυχισμένη Ήπειρος 1913). Και είναι αλήθεια ότι με το Χάτι Σερίφ(ιερόν Διάταγμα του 1839) η νόμο του τανζιματίου επί Αβντούλ Μετζίτ καθιερώθηκαν εκκλησιαστικά προνόμια τα σουρούτια αλλά, όπως είπαμε ήδη, αυτά τα ανυπότακτα τέκνα των ορέων της Αρβανιτιάς συχνά μετρούσαν το μέγεθος του φιρμανίου με το μέγεθος της ατομικής κάμας τους, της μονης πού προστάτευε τα συμφέροντά τους. Ο Κοσμάς Θεσπρώτος διασώζει ένα χαρακτηριστικό επεισόδειο στην Γεωγραφία Ηπείρου και Αλβάνιας.  «Εις τα 1828 εστάλη ως Μητροπολίτης Κορυτζας-Παγωνιανής οκύρ Βησσαρίων. Ούτος ηύρε προκατοχικά (των προκατόχων) χρέη εις Αλβανούς χρεωστούμενα, εφωδιάσθη με υψηλόν φιρμάνι διά ν'αποφύγη την σκληρότητα των δανειστών. Μίαν ημέραν λοιπόν του επαρρησιάσθη ένας Αλβανός δανειστής ζητών τον τόκον της ομολόγιας του, ή πανιερότης του αφ'ου του αντέτεινε λόγους αρκετήν ώραν, τέλος κατέφυγεν εις το υψηλόν φιρμάνι, το οποίον ο Αλβανός τούρκος με την φυσικήν του τόλμην και αδιαφορίαν εζήτησε να το ιδή,και αφού το άπλωσεν εις τα γόνατά του,έπειτα έβγαλε την μάχαιράν του και την εμέτρησε με το φιρμάνι λέγοντας: -Μωρέ Δεσπότη,πώ σύ γλέπεις το μακαίρα μου πόσο είναι μεγκάλο,ένα παλάμπα(μία μιθαμή)από το φερμάνα το δικό σου!Πώ να με δίνης τα γρόσια!» και  ετελείωσε με μίαν ύβριν και δία το φερμάνι και δία τον εκδόντα τούτο. «Και έτσι έπειτα η Πανιερότης του βιαζόμενος και δυναστευόμενος τα επλήρωσεν»(Βλέπ. Η κατά Κοσμάν τον Θεσπρωτόν Γεωγραφία Αλβανίας και Ηπείρου-Άθαν.Παπαχαρίση-Ανάτυπον Βορ. Ηπείρου σελίς 11).   Στα 1856 το Χάτι Χουμαγιούν(Υψιστόν Διάταγμα)καθιέρωσε την ισότητα των Οθωμανών και άλλων υπηκόων του Οθωμανικού Κράτους. Όμως αυτή η ισότης των υπηκόων του ουσία αφαιρούσε τα προνόμια των Πατριαρχών και Επισκόπων. Έτσι ζητήματα υπαγόμενα στη δικαιοδοσία των επισκόπων και συνδεδεμένα με την εκκλησία μεταφέρονταν στη δικαιοδοσία του Οθωμανικού δικαίου δηλ. του Κατή. Μεσελέδες. Οι Μεσελέδες αναφέρονται σε Χριστιανούς και Μουσουλμάνους,γιατί και αυτοί είναι Χριστιανοί «γυρισμένοι». Ο Επίσκοπος Κοσμάς και οι καμπάνες. -         Ο  Κοσμάς Ευμορφόπουλος επίσκοπος Δρυϊνουπόλεως δυνατός και καπετάνιος στην καρδιά. Οι εκκλησίες στο Αργυρόκαστρο χαμηλές, αρχίζαν δύο μέτρα κάτω από την γη, το ύψος τους δεν μπορούσε να φθάση τα τριγυρινά σπίτια. Που ν’αφήσουν οι Τούρκοι ν’ανέβη ψηλότερα εκκλησιά. Γιά να κατέβαινες στον Ταξιάρχη του Αργυροκάστρου έπρεπε να μετρήσης δέκα τρία σκαλιά,από 0,20 πόντους το καθένα=2,60 μέτρα κάτω από τη γή!Για καμπάνα ούτε λόγος. Σήμαντρα μόνο μέχρι το 1908, στην επανάσταση των Νεοτούρκων και το Σύνταγμα. Τότε επιτραπήκαν και οι καμπάνες, που διαλάλησαν κατά κάποιον τρόπον μιά σχετική ελευθερία. Ο Κοσμάς λοιπόν, στην εποχή του φόβου κατάφερε με ενεργειές του και έφερε μιά καμπάνα παρά τις αντιρρήσεις των επιτρόπων.     Οι τελευταίοι θορυβήθηκαν. -Εγώ την κρεμώ,εγώ την χτυπώ! Τι έχετε σείς; Θα ρθούν οι Τούρκοι; Εγώ θα βγώ μπροστά! -Όχι! Οι επίτροποι. Την πήρε και την έστειλε στη Δρόπολη, στα ελληνικά χωριά. Ο Επίσκοπος Δρυϊνουπόλεως Γρηγόριος. Ο Γρηγόριος, επίσκοπος Δρυϊνουπόλεως, δεν ήταν πού εγγράμματος, μα πράος και δίκαιος. Ελαστικός στους φόρους.  Οι φόροι της Μητροπόλεως ρίχνονταν κατά στεφάνια.Ο Γρηγόριος έπαιρνε 2 λίρες στα στέφανα του εμπόρου.Τίποτε,όταν ο γαμπρός ήταν φτωχός. Τελετουργούσε μόνο στην εκκλησία. Όταν τον ζητούσαν στα σπίτια, απαντούσε ότι δεν κάνει θέατρο και ότι μόνο στην εκκλησία τελετουργεί. Κάποτε ο Γρηγόριος είχε πάει στη Δρόβιανη για επιθεώρηση των Σχολείων. Έτυχε να πεθάνη ένας Δροβιανίτης. Ο υιός του νεκρόυ προσέφυγε στον Γρηγόριο, πού παραπιδημούσε εκεί και εζήτησε να τελέση τη νεκρώσιμη ακολουθία του πατέρα του. Κατατοπισμένος για την οικονομική κατάστασι της οικογενείας του νεκρού ο Γρηγόριος σε σχετική ερώτηση του ζήτησε πέντε λίρες για αμοιβή. Δυσανασχέτησε ο νέος. -Άν θέλης κουδούνια, του απαντάει ο Δεσπότης, θα τα πληρώσης, ειδεμή πάρε πέντε παπάδες από ένα μετζήτι στον καθέναν είναι πέντε μετζήτια. Και η δέησή τους είναι και ισχυρότερη από τη δική μου, διότι αυτοί είναι παντρεμένοι και έχουν και παιδιά.    Αυτή η παρρησία τον έφερε σε αντίθεση με πολλούς και τελικά και με το Πατριαρχείο, που προκάλεσε την καθαίρεσή του. Ο Γρηγόριος όμως ήταν ισχυρογνώμων και δεν εννοούσε να το κουνήση από τη Μητρόπολη. Επί πλέον είχε στενό φίλο τον μουτεσαρίφη. Οι άνθρωποι του Πατριαρχείου ερχόνταν και πηγαίναν με γράμματα και η κατάσταση οξύνονταν. -Άγιε, του είπε ο μουτεσαρίφης, δεν μπορώ άλλο γιατί κινδυνεύω εγώ! Τον κατέβασαν διά της βίας επάνω στη βελέντζα από τη Μητρόπολη.                                                         Το διαβάσατε πρώτη φορά στο © Πελασγός Κορυτσάς. Αλεξ. Χ. Μαμμόπουλου, « Ήπειρος» Λαογραφικά- Ηθογραφικά- Εθνογραφικά, Τόμος Α, Αθήναι 1961. (σελ 4-11) Απαγορεύεται η αναδημοσίευση χωρίς την αναφορά της πηγής

Jeta fetare dhe ilamizimi. Që prej Sulltan Muratit, pas humbjes së Skenderbeut, errësirë e plotë, e cila solli dhe invazionin e Turqve në Epir, filloi dhe islamizimi i të krishterëve. Kujtimi i Dhespotatit dhe e Komninenjëve me kalimin e kohës sa vinte dhe shuhej. Të parët dhanë shembullin feudalët e mëdhenj, kryetarët e fiseve që të ruanin pronat e tyre. I imituan ata dhe punëtorët e varfër nën presionin dhe detyrimin psikologjik. Por të sapondiçuarit, të pashkollluar dhe të pamësuar, nuk dinin asgjë nga Kurani dhe vazhdonin që t’i faleshin Shën Gjergjit dhe Shën Nikollës. Ruanin emrat e tyre të krishterë, festonin të gjitha festat e kalendarit të krishter, të cilat i dinin përmendësh dhe mbanin një kryq prej metali. Nëse mullai nuk dinte uratën, për të shëruar fëmijën e tyre, sillte priftin e lagjes dhe ai e lexonte greqisht. Nuk e di sheriatin dhe  i duket shumë e natyrshme që të ndjekë traditën e etërve të tij. Shumë herë islamizimin e ndihmonin dhe episkopët, të cilët me veprime të pakuptimshme çkishëronin banorët e zonave të varfëra, sepse nuk mbanin kreshmët e detyruara, si psh në zonën e Kurveleshit, ku i vetmi produkt që prodhohej ishte pak thekër, qumësht, djathë, kumblla dhe arra. Së bashku me çkishërimin ishte dhe presioni për përfitim të të drejtave kishtare dhe të të ardhurave zonale, siç ishin dhe kryesore, rastësore apo të zakonshme të parashikuara dmth ndihmat, dhuratat, nga martesat, panairet, dhe të gjitha ato të ardhura që vinin nga ceremonitë fetare. Ato sa për vite bënin Episkopë me sedër për të ruajtur besimin e JENUS tek besimtarët, mund të shkatërronte brenda pak kohe një pasardhës i padenjë i tij. Por në këtë vend ku zotëronte brigjet e Adriatikut dhe ruante çelsat e derës së tij, kryqëzonhen dhe shumë shpata të tjera. Nuk është vetëm beteja ndërmjet krishtërimit dhe Islamit. Kapuçët e errët të murgjëve Françeskanë nga shek i 14-të të cilët ishin zotërues firmanesh të Mehmetit të II-të nga njëri krah dhe me hir e pahir nga krahu tjetër. Nga shek i 17-të përfitojnë nga fitoret e princit Eugen dhe bëhen vegla të politikës Austriake. Sikur të mos mjaftonin ata, që prej 1840-ës shfaqen Jezuitët, me urdhëresa nga Roma. Fijet  fillojnë nga Vjena dhe nga Mirdita e Shqipërisë Veriore të cilët u bën katolikë në kohën e Papa Inoçentit të 4-ët , por duke ruajtur rritin e Kishës Lindore Orthodhokse, kungonin Misteret e Papërlyera e shenjta. Rrjedhja drejt Islamit vazhdonte në mënyrë masive, herë me dhunë e herë vullnetarisht deri në vitin 1860. Me qindra banorë të Arapicës të Maragaritës në Çamëri quheshin deri para pak kohësh Paskalitë dhe Barjamitë sepse u islamizuan për Pashkë dhe Bajram. Të gjithë Turqit e Arvanitiasë dhe të Epirit ishin të krishterë të kthyer, rumë të kthyher. Pushtuesi kishte nevojë për një dyshek të popullatës së tij dhe fillim ndihmoi në forma të ndryshme islamizimin. Por kur e keqja filloi të thellohej dhe zvogëlohej numri i rajave (kush do të punonte?) atëhere Komanda Qëndrore Osmane, zakonisht nëpërmjet berateve të Episkopëve, përpiqej që të ndalonte dallgët. Historike Në beratin e Mitropolitit të Larisës Leondiu, i cili u publikua më 1604-ën. “Asnjë raja kurrë pa ndërgjegjie të mos detyrohet në asnjë rast që të kthehet në myslyman” (revista Promitheas, botimi 4 (1892) fq 311 e poshtë. Në Shpalljen e njohur të Sinan Pashait, shkresë e të drejtave që jepte Murati i II-të ndaj Janjotëve më 1430-ën thuhet: “Mitropoliti të ketë gjykimin Romak dhe të gjitha të drejtat kishtare... dhe kishat tuaj të funksionojnë ashtu siç e kanë zakon (shiko K Amantu: Të krishterët dhe Përkufizimi (Shpallja) e Sinan Pashait, Kronika të Epirit vëllimi III 1930). Por ajo që ishte politikë e Udhëheqjes Qëndrore Osmane dhe vinte në kundërshtim me planet e administratës lokale në zonat e thella të perandorisë, të spahinjëve dhe të zaimëve (pronarëve të timarëve) nuk hynte në fuqi përveç se në disa përjashtime të vogla të rajave ose për shkak të lëvizjeve serioze si ajo e Dhionisit në Trikala të ashtuquajturit Skilosofu. Kështu kemi islamizimin e dhunshëm që prej vitit 1612. Atëhere ndaluan dhe goditjet e kambanave dhe u hoqën të gjitha privilegjet (siurutia). (Shiko Përshkrimi i qytetit të Janinës fq 45 Studime Epirote I. Lambridhi). Mblesëritë e tmerrshme mikse e përkeqësonin të keqen. (Shiko Athinagorën Kuvara i ri. Kronika Epirote vëllimi A-B 1929, fq 25 Të krishtera që jetonin me Osmanët). Spiro Aravantinos shkruan se vrulli i islamizimit kërcënon që të mbytë të gjithë Epirin ( Shiko Sp Aravantikou, Historia e Ali Pashë Tepelenës- Athinë 1895 fq 29-30). Fatkeqësia, shkruan Fan. Mihalopoulos është se shumica e islamizimit kryhej me dëshirën e popullit. Të lodhur rajatë nga taksat dërrmuese nga braktisja dhe  neglizhenca e klerit të lartë .... ndërronin besë duke shpresuar në përmirësimin e fatit të tyre. (Shiko F Mihalopoulo- Shën Kozma Etollosi1774-1779 N Kratos Vëllimi 9 fq 611) Gjatë vitit 1739 të krishterë e Haonisë dhe Thesprotisë filluan që të uleshin ndjeshëm për shkak të konvertimeve të herë pas hershme me qëllim shmangien e  të këqijave të pafundme, në të cilat Osmanët detyronin të Krishterët. Atëhere, shumë fshatra u detyruan që të përqafojnë Islamin. Dhe në zonën e Delvinës, të Paramithisë, të Filiatëve, të Vlorës dhe të Maleve Keruane. Në ato siç thuhet u zhduk fare Krishtërimi (Shiko Kronografin e Epirit Pan. Aravantinou vëll. 1-rë fq 245). Të mjerët e Krishterë për shkak të presioneve të larmishme dhe të injorancës së thellë në të cilën ndodheshin, filluan që të tronditeshin  në besim dhe të fillojnë të përqafojnë të mirat tokësore dhe kënaqësitë që ju premtonte feja. (Epiri, Ditar 1914 218). Në Dukat të Vlorës në zonën e Velegradëve nga 300 familje të krishtera të gjitha përqafuan Islamin përveç 25-30 familjeve pa të ardhura. Martesat ndër të Krishterët dhe Myslymanët ishin kthyer në zakon. Ndër dy vëllezër njëri ishte besimtar i Muhametit, ndërsa tjetri i Krishtit. Babai osman, mamaja e krishterë dhe anasjelltas (shiko Raportin e DH Maliadhi. Epetiris Epirot. Filekpaid. Syllogou Konst/poleos 1873 fq 70). Në 34 fshatrat e Shpatit të poshtëm dhe të sipërm të rinjtë ndryshuan emrat nga frika duke u rregjistruar në katallogët ushtarakë dhe të rregjistrat e popullatës  pas publikimit të Tanzimatit (shiko më lart fq 70-71). Reagime kundër kësaj dallge kemi disa hierarkë të ndritur të cilët ngrenë shtatin e tyre. I pari nga të parët Atë Kozma Etollosi, me predikimin e shenjtë nga një vend dhe me letrat porosit ndaj udhëheqësve lokalë dhe kryepleqve, duke ju propozuar që të themelojnë shkolla, të cilat akoma ekzistojnë dhe mund të konsiderohen si urdhëresa themelimi. Por dhe shembulli i Sofianoit të Drinupolit, i cili shpëtoi fronin episkopal dhe u vendos në Shën Athanasin e Poliçanit nuk është e paktë. Duke pasur si këtë si qëndër shkoi në të gjitha fshatrat e Zagorit dhe ndaloi dallgët e papërmbajtshme të islamizimit. Shumë fshatra kishin tradhëtarë. I mblodhi të gjithë në Maleshovë. Në fshatin Hali të Delvinës, në ikonastasin e familjes Joani Papa ruhej deri në vitin 1936 një letër dorëshkrim e Atë Kozmait. Kopje të kësaj letre kishte bërë para disa vitesh Evangjel Zaro, mësues nga Buliarata. Kopje nga kjo kopje e Zarut kishte bërë po ashtu dhe mësuesi G.K Kalivopoulos. E Atë Kozmait,  i cili qëndron denjësisht pranë tre hierarkëve, lexuesi mund të lexojë dhe letrën e mëposhtme: “Të vëllezërit e mi të dashur e të nderuar, ata sa banojnë në vendin e quajtur Hali, ju përqafoj dhe i lutem Zotit të shenjtë për shëndetin tuaj shpirtërore dhe trupor. Unë, vëllezërit e mi, si një shërbëtor i padenjë i Krishtit Perëndisë sonë, duke kaluar dhe duke mësuar sipas mundësive të krishterët me lejë të Kryepriftërinjëve lokalë, erdha dhe këtu në vendin tuaj dhe duke parë që nuk keni shkollë që të lexojnë fëmijët tuaj pa pagesë, stimulova të krishterët dhe dhanë secili sipas mundësive dhe dëshirës për shkollën tuaj, duhet pra që dhe zotëria juaj, që të gjithë që të ndihmoni gjithmonë shkollën tuaj nga mundimi juaj ose të gjithë së bashku nga gjithë  zona ose nga vakëfet që të merrni para Zotit shpërblimin tuaj por dhe të nderoheni para njerëzve. Jam dhe unë borxhli dhe i lutem Zotit që bekon gjithçka që të bekojë vendin tuaj dhe shkollën dhe fëmijët tuaj dhe t’iu denjësojë që të jetoni dhe këtu mirë dhe sipas pëlqimit të Zotit dhe t’iu vendosë në parajsë ku të gëzoheni dhe të ngazëlloheni, të lavëdroni Shën Trinin. Amin. Vendosa dhe epitrop, pasi mora vendimin e të gjithëve, zotin Rizo të Dhimos dhe mbikqyrës dhe ndihmës të tij të gjithë fshatin, bile z Qiriazon të Zisit dhe Joanin e Gjikës dhe z Joan të Zotos dhe z Qiriazo të Dhimitrit dhe z Kosta të Spiros dhe z Pando të Dhimos që të drejtojnë shkollën ashtu siç t’i ndriçojë Zoti. (1779) Korrik. Kozma heriomonaku dhe lutësi juaj. Mgjth se pjesë e madhe e popullatës nën kushtet e veçanta humbi besimin  paraardhësve të tyre, shprehitë e tij, rezultat i traditave shekullore, nuk ndaluan që të tregojnë dhe të mbartin këtë të kaluar para konvertimit të tyre. Kjo ndodhte në veçanti me Labët. Labët ishin të mirë, por i prishnin agallarët e Kështjellave që i kishin veglat e tyre. Po huazoj nga Aravantino (Historia e Ali Pasha Tepelenlliut) dy bujurdi/urdhëresa të më të madhit nga Labët, të udhëheqësit të tyre, të Pashait të njohur të Janinës. Ali Pasha Jap urdhër dhe ju shpall se unë vendosa papa Kostën, igumen të Manastirit në Hormovë, në Shën Koll dhe shpall se i fala sa vend kishte më parë ky manastir, në  vreshta, toka dhe çdo gjëra të tjera që kishte, i fala gjithashtu manastirit të papa Kostas dhe shtëpinë e Vito Koliakit me vreshtat e tij, kopshtet e tij dhe çdo gjë që kishte ai dhe një vreshtë që i pëlqen papa Kostas që të ketë hizën ta marrë e ta ketë manastiri si dhe atë të Hansait që të nxjerrë delet e tij dhe gjërat (mushkat) e manastirit në mal dhe askush, asnjëherë të mos i kërkojë as pagesë as mall. Po ashtu, i fala dhe pesëdhjetë dele dhe dy lopë, të gjitha ato sa kam shkruar më sipër ja fala Manastirit të Shën Nikollës në Hormovë dhe ka hizën bujurdinë time që ta zotërojë deri sa të vijë qameti (fundi i botës) dhe asnjë ngacmim të mos ketë asnjëherë as nga unë as nga fëmijët e mi as nga oxhaku im deri në qiamet (në fund të botës)  dhe për hir të së vërtetës ja kam dhënë këtë urdhër në dorë papa Kostës që të gjendet në manastir përgjithmonë, jo tjetër i fala dhe unë dy çifte qe të mira, jo tjetër Shkurt 1788. Shkruaj në Tepelenë. Unë Vezir Ali Pasha. Kam dhënë bujurdinë(urdhërin) tim tek igumeni i manastirit të Taksiarkut Mihail, që sapo u prish lumi dhe ulluku i mullirit i dhashë Tambanit izën(lejën) time që të vendosë mjeshtra për ta rregulluar dhe nëse kalon ndonjë të mos e ndalojë as ti bëhet pengesë se ky manastir e dini që është i imi dhe e dua shumë me vendosmëri. Ndryshme mos bëni dhe xhevap (kundërshtim) mos më sillni. Janinë 24 Gusht 1808. Ali Pasha, si të gjithë Labët respektoi pronat e Manastireve, vakëfet. I mbrojti manastiret. Papa Janin e Sopikës, duke mos harruar të mirat e tij, e vendosi në Manastirin e Taksiarkëve të Nivanit dhe pas vdekjes së tij i dha të vesë së tij toka. Të birin e Papa Janit, Athanasin e kishte me vete gjatë fushatave kundër Suliotëve. -         Rifat Beu varrosi të ëmën e tij Hrisinë (emër i Krishter) me Kryeprift. -         Parashqeva Karagjiozi nënshkruhet si “varoshlli” i qytetit të Gjirokastrës, epitrop në oblogacion të vitit 1773 shkurt 23 në kohën e Mitropolitit të Gjirokastrës dhe Drinupoleos Dhositheo. (Shiko: Përmbledhje të Kodit të Drinupoleos P. Poulitsa). Është e qartë se familjia e madhe e Karagjiozit që lexuesi ynë e gjen në këto faqe, u islamizua në fillimet e shek të 19-të ose nga fundi i shek. të 18-të. -         “Gjithashtu ka akoma në këto anë, familje myslymane, në të cilat mamia, që rron akoma, është e krishterë. Fshatrat  kanë akoma emërtime helene. Në Gjirokastër të rinjtë e familjeve myslymane shkojnë në shkollat helene” (Rene Pyo – Epiri i mjerë 1913)  Është e vërtetë që me Hati Sherifini (Urdhëresën e shenjtë të 1839-ës), ose ligjin e tanzimatit në kohën e Abdyl Mexhitit u caktuan privilegje kishtare  “surutet”, por siç e thamë tashmë, këta bij të pabindur të maleve të Arvanitias, shpesh e masnin masën e firmanit me masën e kamës së tyre personale, të së vetmes që mbronte interesat e tyre. Kozma Thesprotoi, ka rojtur një episod karateristik të gjeografisë së Epirit dhe Shqipërisë. “Më 1828-ën u dërgua si Mitropolit i Korçës dhe Pogonianisë imzot Vissarioni. Ai gjeti borxhe paraardhëse (nga paraardhësit e tij) të cilat ia u kishin shqiptarëve, kështu mori një firman të lartë që t’i shmangej egërsisë së huadhënësve. Një ditë pra u paraqit një huadhënës shqiptar duke kërkuar përqindjet mbi obligacionin e tij, hirësia, pasi i  numëroi një sërë arsyesh për mjaft kohë, në fund nxorri dhe firmanin e lartë, të cilin turku shqiptar me guximin dhe indiferencën e tij natyrale kërkoi që ta shikonte, dha pasi e shtrovi në gjunjët e tij, nxorri thikën dhe e mati me firmanin duke thënë: -         More dhespot, po ti a shikon thikën time sa e madhe është, një pëllëmbë nga fermani tënd! Po të më japësh groshët!” dhe e mbylli me një fyerje për firmanin dhe atë që e kishte dhënë. “Kështu hirësia duke nxituar dhe i frikësuar pagoi”. (Shikoni: Gjeografia e Shqipërisë dhe Epirit sopas Kozma Thesprotit – Athanas Papahrisi- Ribotim i Vorio Epirit fq 11). Më 1856 Hati Humajun ( Urdhëresa e Lartë) vendosi barazinë e Osmanëve dhe nënshtetasve të tjerë Shtetit Osman. Por kjo barazi e nënshtetasve, në esencë hiqte privilegjet e Patrikëve dhe Episkopëve. Kështu çështje që ishin nën jurdiksionin e Episkopëve dhe të lidhura me kishën kalonin tashmën nën juridiksionin e të drejtës Osmane dmth të Kadiut. Meseletë. Meseletë iu rreferohen të Krishterëve dhe Myslymanëve, sepse dhe ata janë të Krishterë të “kthyer”. Episkop Kozmai dhe Kambanat. -         Kozma Evmorfopoulos, episkop i Drinupoleos, ishte i fortë dhe kapedan në zemër. Kishat në Gjirokastër, ishin të ulta, fillonin dy metra nën tokë, lartësia e tyre nuk mund të arrinte shtëpitë përreth. Ku të linin turqit që të ishte më e lartë kisha. Që të zbrisje tek Taksiarkët e Gjirokastrës duhet të numëroje 13 shkallë nga 20 cm secila 2,6 metro nën tokë! Për kambanë as që bëhej fjalë. Lajmëruse vetëm dhe deri më 1908-ën, në revolucionin e Tuqve të rinjë dhe Kushtetutën. Atëhere u lejuan dhe kambanat, që përhapën në një farë mënyre një lloj lirie. Kozmai pra, në kohën e frikës, ia doli me veprimet e tij dhe solli një kambanë mgjth kundërshtimet e epitropëve. Këta të fundit u trembën: -         Unë e vendos, unë i bie! Çfarë keni juve? Do të vijnë turqit? Unë do të dal përpara! -         Jo! I Thanë epitropët. E mori dhe e dërgoi në Dropull në fshatrat greke. Episkopi i Drinupolit Grigori. Grigori, episkopi i Drinupolit/ Drinupoleos, nuk ishte i shkolluar por i mirë dhe i drejtë. Ishte elastik në taksat. Taksat e Mitropolisë mblidheshin sipas kurorave. Grigori merrte 2 lira në kurorat e tregtarëve. Asgjë, kur dhëndri ishte i varfër. Kryente ceremoni vetëm në kishë. Kur e kërkonin nëpër shtëpi, përgjigjej se nuk bën teatër dhe se vetëm në kishë kryen ceremoni. Dikur, Grigori kishte shkuar në Dhrovian, për inspektim të shkollave. Rastisi që të vdiste një fshatar i Dhrovianit. I biri i të vdekuar shkoi tek Grigori, i cili ndodhej atje dhe i kërkoi që të kryente ceremoninë mortore të të atit. Pasi ishte në dijeni të gjendjes ekonomike të të vdekurit, Grigori në pyetjen që iu bë kërkoi pesë lira për shpërblim. U mërzit i riu. -         Nëse do zile, iu përgjigj Dhespoti, duhet t’i paguash, ndryshe merr pesë priftërinj nga një mexhit secili janë pesë mexhitia. Lutja e tyre është më e fortë nga e imja, pasi ata janë të martuar dhe kanë  e fëmijë. Kjo këshillë e vendosi në pozitë të të kundërt me shumë dhe në fund dhe me Patriarkanën, dhe kjo solli dhe katheresin e tij. Por, Grigori ishte kokëfortë dhe nuk donte që të lëvizte nga Mitropolia. Për më tepër kishte mik mytesafirin. Njerëzit e Patriarkanës vinin dhe shkonin me letra dhe gjëndja rëndohej. -         Shenjt, i tha mytasefiri, nuk mundem më sepse po rrezikohem dhe unë! E zbritën me zorr mbi një levenzë nga Mitropolia. Nga libri “Epiri” – Laografike- Etnografike, Vëllimi 1, Athinë 1961, Të Aleksandër Mammopoulou (Në pronësi të një bibilioteke personale, anëtari të faqes Pelasgos Koritsas), fq 4-11. E lexuat për herë të parë në Pelasgos Koritsas. Përgatiti dhe përktheu Pelasgos Koritsas Të gjitha të drejtat të rezervuara © Pelasgos Koritsas