ΤΑ ΓΛΩΣΣΙΚΑ ΙΔΙΩΜΑΤΑ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ

 

ΓΛΩΣΣΑ – ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ 1.

 ΤΑ ΓΛΩΣΣΙΚΑ ΙΔΙΩΜΑΤΑ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ 

(᾿ Οδηγίαι διὰ τὴν συλλογὴν τοῦ γλωσσικοῦ ὑλικού των) 

Γ. ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ

 "Αφιερώνεται εἰς τοὺς Ηπειρώτας διδασκάλους. Δὲν μᾶς χωρίζει πολὺς καιρὸς ἀπὸ τὴν ἐποχὴν, κατὰ τὴν ὁποίαν ή ἔρευνα τῆς Ν. Ἑλληνικῆς καὶ τῶν διαλέκτων της ἔθεωρεῖτο καθαρά ματαιο σχολία. Μειδίαμα οἴκτου καὶ πολλάκις - καταφρονήσεως εξέφραζε μέχρι πρὸ ὀλίγου τὴν γνώμην πολλῶν, ἂν μὴ τῶν περισσοτέρων ἐκ τῶν λογίων μας διὰ πᾶν ἔργον σχετικών μὲ τὴν σύγχρονών μας γλῶσσαν καὶ τὰ κατὰ τόπους Ιδιώματά της. Τὸ παράδειγμα τοῦ Κοραή – ἀσχοληθέντος ὄχι μόνον μὲ τὴν ἀρχαίαν, ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν Ν. Ἑλληνικὴν - ἐβράδυνεν ὄχι ὀλίγον νὰ εύρῃ συστηματικούὺς καὶ εἰδικοὺς συνεχιστὰς καὶ γενικὴν ἐπιδοκιμασίαν. Σήμερον τα πράγματα μετεβλήθησαν. Αἱ ἰδέαι μας περὶ τῆς ἐπι στημονικῆς ἀξίας τῆς συγχρόνου γλώσσης μας εἶναι εὐτυχῶς διάφο ροι. Η εξαιρετικὴ καὶ γόνιμος ἐπιστημονική δρᾶσις τοῦ εἰσηγητοῦ τῆς γλωσσικῆς ἐπιστήμης εἰς τὴν Ἑλλάδα, τοῦ Καθηγητού κ. Γ. Χατζιδάκι, συνετέλεσεν - ἐκτὸς ἄλλων – καὶ εἰς τὸ ν᾿ ἀποδείξῃ τὴν μελέτην τῆς ὁμι λουμένης σπουδαιοτάτην καὶ μάλιστα ἀπαραίτητον ὄχι μόνον διὰ τὴν ἱστορίαν ἐν γένει τῆς Ἑλληνικῆς γλώσσης, ἀλλὰ καὶ διὰ τὴν ἀκριβεστέραν καὶ πληρεστέραν γνῶσιν αὐτῆς ταύτης τῆς ἀρχαίας. Δι' ἀρκετὰς λέξεις προ φανώς παλαιάς - αἱ ὁποῖαι δὲν ἔτυχε νὰ μᾶς παραδοθούν γραπτῶς καὶ αἱ ὁποῖαι σώζονται επομένως εἰς μόνον τὸ στόμα τοῦ λαοῦ, ἡ ὁμιλουμένη εἶναι διὰ τοῦτο ἡ μόνη πηγή μας. Ἀπὸ τὴν Ν. Ἑλληνικὴν ὡσαύτως μανθάνομεν ὅτι λέξεις ομηρικώταται ζοῦν ἀκόμη εἰς τὴν λαϊκὴν ὁμιλίαν, ὅπως λ.χ. αἱ λ. μήνις καὶ νόστος εἰς τὴν διάλεκτον τῶν καλῶν Δωδεκα νησίων. Διὰ τῆς Ν. Ἑλληνικῆς ἐπίσης Εξελέγχονται γνώμαι διάφοροι διαφωτίζονται σπουδαία ζητήματα σχετικὰ μὲ τὴν ἀρχαίαν Ἑλληνικήν. Θὰ φέρω ὀλίγα μόνον παραδείγματα. Ο μακαρίτης καθηγητής τῆς Γλωσσολογίας Α. Thumb λέγει εἰς τὸ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Α, (1996), περὶ τῶν ἀρχαίων διαλέκτων εγχειρίδιόν του, ὅτι ἡ λέξις εὐδία, ἡ ὁποία ἀπαντᾶ εἰς τὸν ῥήτορα "Αντιρῶντα, ἦτο πλέον κατὰ τοὺς χρόνους του καθαρώς ποιητική καὶ οὐχὶ εὐχρηστος εἰς τὴν καθημερινὴν ὁμιλίαν. Καὶ ὅμως τὸ γεγονὸς ὅτι ἀκόμη καὶ σήμερον εἶναι εἰς τὸ στόμα τοῦ λαοῦ εἰς πολλὰς ἐπαρχίας (εὐδιὰ εἰς τὴν Χίον, εὐγιὰ εἰς τὴν Κρήτην, βδιὰ εἰς τὴν Κύμην, βιδιὰ εἰς τὴν Κύζικον, Κῶν, Νίσυρον, Σύρον κ.α. καὶ ῥῆμα βιδιάζει εὐδιάζει) ἀποδεικνύει ἐντελῶς ἐσφαλμένην τὴν ἀνωτέρω γνώμην τοῦ σοφού γλωσσοδίφου. Εκ τῆς διατῆς προφορᾶς τὸν παρὰ τῶν σημερινών Τσα κώνων ἠδυνήθη ὁ Χατζιδάκις ν' ἀποδείξῃ τὴν ὡσαύτως διττὴν προφο ρὰν τοῦ ἰδίου φωνήεντος εἰς τὴν ἀρχαίαν Λακωνικὴν διάλεκτον. Τα παρα δείγματα θὰ ἠδύναντο νὰ πολλαπλασιασθούν. ᾿Αλλὰ καὶ τὰ ἀνωτέρω ἀρκοῦν διὰ νὰ καταδείξουν τὴν χρησιμότητα τῆς Ν. Ἑλληνικῆς διὰ τὴν μελέτην τῆς ἀρχαῖας. Εἶπον ὅτι διὰ τὴν μελέτην τῆς τρισχιλιετούς καὶ πλέον ἱστορίας τῆς γλώσσης μας, εἶναι ἀπαραίτητος ἡ ἔρευνα τῆς γλώσσης τῶν συγχρόνων Ελλήνων. Δύναμαι νὰ προσθέσω ὅτι αὕτη εἶναι ἀπαραίτητος διὰ τὴν ἔρευναν καὶ τῆς ἔλλ. Ιστορίας ἐν γένει, Ἐκ τῆς συγκριτικῆς μελέτης τῶν συγχρόνων ἰδιωμάτων μας πρὸς ἄλληλα καὶ πρὸς διαφόρους ξένας γλώσσας (Λατινικήν, Σλανϊκήν, Ιταλικήν, "Αλβανικήν, Τουρκικήν, "Αραβικήν κ.λ.) δυνά μεθα νὰ συναγάγωμεν πολύτιμα διδάγματα περὶ τῶν σχέσεων τοῦ ἑλληνι σμοῦ πρὸς τοὺς ὁμιλοῦντας τὰς ἀνωτέρω γλώσσας λαούς, περὶ τῆς κατά καιρούς μετακινήσεως τοῦ πληθυσμοῦ τῶν διαφόρων ἔλλην, χωρών, περί τοῦ δεκατισμοῦ, ἐκτοπισμοῦ καὶ ἐγκαταστάσεώς του ἀπὸ χώρας εἰς χώραν, περὶ ἐρημώσεως καὶ ἐπανοικισμοῦ πόλεων, χωρῶν καὶ νήσων. Ἐκ τῶν κατά διαλέκτους ξένων στοιχείων μᾶς εἶναι δυνατὸν νὰ λάβωμεν ἰδέαν τινὰ περὶ τῆς ἐκτάσεως καὶ τοῦ βαθμοῦ τῆς ἐπιδράσεως, τὴν ὁποίαν ξένοι ἐπιδρομεῖς καὶ κατακτηταὶ ἐξήσκησαν εἰς τὰς διαφόρους ἑλληνικάς χώρας. Δι' αὐτῶν δυνάμεθα νὰ μεταφερθῶμεν εἰς περασμένους αἰῶνας καὶ νὰ ἴδωμεν πολ λάκις ζωηρῶς καὶ παραστατικώτατα - τοὺς ὁμογενεῖς μας συζῶντας μὲ ξένους κατακτητάς, τυραννουμένους καὶ καταδυναστευομένους ὑπὸ τούτων. Τι δὲν μᾶς λέγει π.χ. ἡ φράσις «σὲ Κατελάνου χέρια»; Ποῖος δὲν ἀντιλαμβάνεται εἰς αὐτὴν τὴν φρίκην τῶν μεσαιωνικῶν Ἑλλήνων ἀπὸ τὰς ἁγρίας δῃώσεις καὶ λεηλασίας, φόνους καὶ ἀρπαγὰς τῶν Καταλάνων τοῦ Ρογήρου δὲ Φλώρ Τι δὲν μᾶς λέγει ὡσαύτως ή λέξις Τούρκος ὑπὸ τὰς διαφόρους χρήσεις της: εἰς φράσεις, παροιμίας, δημ. όσματα κ. 2. (εἶναι Τούρκος ὁ τάδε δὲν εἶναι Τοῦρκος ὁ Θεὸς - Τούρκον εἶδες γρόσια θέλει κι' ἄλλον εἶδες κι' ἄλλα θέλει κ. λ.) ἢ ἡ λέξις γενίτσαρος καὶ τόσαι καὶ τόσαι ἄλλαι, καθώς καὶ ξενικά τοπωνύμια, περὶ τῶν ὁποίων γίνεται λόγος αμέσως κατωτέρω. Εκτός τούτων διὰ τῆς ἀκριβοῦς μελέτης τῆς συγχρόνου γλώσσης μας θὰ δυνηθώμεν νὰ συλλέξωμεν τὸν λεξιλογικὸν καὶ φραστικών πλοῦτόν της, νὰ τὸν κωδικοποιήσωμεν τρόπον τινὰ εἰς τὸ παρασκευαζόμενον μέγα ἱστορικὸν Λεξικὸν τῆς Ἑλλ. γλώσσης, νὰ μελετήσωμεν τὴν φωνητικήὴν καὶ τὸ τυπικόν της, να διαφωτίσωμεν ἐπιστημονικῶς τὰς νέας μας διαλέκτους καὶ τὴν νέαν μας Κοινήν, γραπτήν καὶ ὁμιλουμένην. Τὸ ἔργον ἤρχισε πρὸ πολλοῦ καὶ εὐτυχῶς προχωρεῖ εἰς βαθμὸν ἀρκετὰ ἱκανοποιητικόν. Επιστήμονες ἰδικοί μας (πρὸ πάντων ὁ κ. Χατζι δάκις, ὁ ἱδρυτὴς τῆς νεοελληνικῆς Γλωσσικῆς) καὶ ξένοι (Thumb, Kretsch- mer, Pernot, Dawkins, Dieterich κ.λ.) προσέφεραν ἤδη γενναίαν συμβολὴν εἰς τὴν ἐπιστημ. ἐξέτασιν τῆς Ν. Ἑλληνικῆς. Μερικαὶ νεοελλη νικαὶ διάλεκτοι ἠρευνήθησαν ἤδη με μεγάλην ακρίβειαν καὶ ἐπιμέλειαν (όπως λ. γ. ή Κυπριακή ὑπὸ τοῦ κ. Σ. Μενάρδου, ἡ Χιακὴ ὑπὸ τοῦ κι B. Pernot, ἡ Λεσβιακή ὑπὸ τοῦ κ. Ρ. Kretschmer, ή Καππαδοκική ὑπὸ τοῦ Dawkins, ἡ τῆς Βελβεντοῦ ἐν Δ. Μακεδονία ὑπὸ τοῦ κ. Εὐθ. Μπουντώνα, κ.λ. κ.λ.), ἄλλαι δὲ ἐμελετήθησαν όλιγώτερον καὶ ἐλλιπέστερον. Εἰς τὰς δευτέρας ἀνήκει ἀτυχῶς καὶ ἡ ἠπειρωτική διάλεκτος Αὕτη δὲν ἔχει ἀκόμη ἐξετασθῆ μὲ τὴν ἀπαιτουμένην ακρίβειαν καὶ συμφώνως πρὸς τὰς σημερινής αξιώσεις τῆς γλωσσικῆς ἐπιστήμης. "Αν εξαιρέσῃ τις το Ιδίωμα τοῦ ΒΔ. Ζαγορίου (Παπίγκου καὶ περιχώρων) - τοῦ ὁποίου ή μελέτη ἐπιχειρηθεῖσα πρὸ ἐτῶν ὑπὸ τοῦ γράφοντος τὰς γραμμὰς ταύτας ἀπέχει ἀκόμη ἀρκετὰ ἀπὸ τοῦ νὰ εἶναι πλήρης - καὶ τὸ ἰδίωμα τῶν Σαρακατσιωναίων, τὸ ὁποῖον ἐμελέτησεν ὁ δανὸς γλωσσοδίφης κ. C. Hoeg καὶ διὰ τὸ ὁποῖον ἐξεδόθη ἤδη ὑπ' αὐτοῦ δίτομος καὶ ἔξαίρετος πραγμα τεία", τὰ λοιπὰ ἡπειρωτικὰ ἰδιώματα (τῶν Κουρέντων, τοῦ Πωγωνίου, τῶν Κατσανοχωρίων, τῆς Ν. Ἠπείρου, τῆς Χιμάρας, τῆς περιφερείας Κονίτσης κ.λ.) ἀναμένουν ακόμη τοὺς φιλοπόνους καὶ ἐπιστήμονας ερευνητός των. Τὸ ἔργον τούτων θὰ ὠφηλήσῃ τὰ μέγιστα καὶ θὰ καταστήσῃ δυνατὸν ἡ ἐπιμελὴς καὶ ἀκριβής συλλογὴ καὶ ἀποθησαύρισις τοῦ γλωσσικοῦ καὶ λασ γραφικοῦ ὑλικοῦ τῶν διαφόρων περιφερειῶν τῆς Ἠπείρου. Καὶ εἰς τοῦτο οι ηπειρώται διδάσκαλοι. Ούτοι συνεχίζοντες την ευγενή παράδοσιν των συμπατριωτών των διδασκάλων, οἱ ὁποῖοι κατὰ τὰ θλιβερὰ χρόνια τῆς δουλείας μετελαμπάδευον τὸ φῶς τῆς ἑλληνικῆς παιδείας καὶ τῆς ἑλλην. συνειδήσεως εἰς ὅλας τὰς ἑλλην, χώρας, ἀπὸ τῶν ἀκεῶν τοῦ Ἰονίου πελά γους μέχρι τῶν ἐνδοτέρων τῆς Μ. Ασίας καὶ ἀπὸ τῶν παραδουναβίων ἡγεμονιῶν μέχρι τῆς Αἰγύπτου καὶ τοῦ Σουδάν, καὶ ἀνήκοντες ἀναμφι σβητήτως κατὰ τὸ πλεῖστον εἰς τὴν τάξιν τῶν λογιωτέρων, τῶν εὐσυνειδη τοτέρων καὶ ἔγκριτοτέρων ἐκπαιδευτικών λειτουργών μας, εἶναι ἐνδεδει γμένοι νὰ συνεχίσουν καὶ τὸ ἔργον τοῦ Π. ᾿Αραβαντινοῦ, τοῦ Γ. Χασιώτου, τοῦ Γυμνασιάρχου κ. Δ. Σάρρου κ.λ., οἱ ὁποῖοι μὲ φιλοπονίαν καὶ ὑπερτέραν στοργὴν πρὸς τὴν ἰδιαιτέραν πατρίδα των ἀπεθησαύρισαν ἤδη ἀρκετὸν μέρος του γλωσσικού θησαυροῦ της. Τὰ «Ηπειρωτικά Χρονικά» διαθέ τουν ὁλόκληρον τὸ Βον μέρος των εἰς τὴν δημοσίευσιν τοῦ ἀνεκδότου λεξι λογικοῦ καὶ λαογραφικοῦ πλούτου τῆς χώρας μας. Δέχονται εὐγνωμόνως πᾶσαν συλλογὴν λέξεων καὶ φράσεων, πάσαν συλλογὴν ἀνεκδότων δημοτικών ἀσμάτων, παροιμιών, παραμυθίων, αἰνιγμάτων κ. λ. Καὶ πρὸς ἐνθάρρυνσιν τῆς ἐργασίας ταύτης ἐκρίθη σκόπιμον νὰ προκηρυχθῇ ἀπὸ τοῦδε γλωσσικός διαγωνισμός τοὺς ὅρους τοῦ ὁποίου δύνανται νὰ ἴδουν οἱ ἐνδιαφερόμενοι εἰς τὴν ἐν τέλει δημοσιευομένην σχετικήν προκήρυξιν. Δὲν ἀμφιβάλλομεν, ὅτι ἡ συγκομιδὴ τοῦ γλωσσικοῦ ὑλικοῦ θὰ εἶναι πλουσία καὶ ἀνταξία ὄχι μόνον τοῦ πλούτου τῆς ἠπειρωτ. λαογραφίας καὶ τῶν ἡπειρωτικῶν δια λέκτων, ἀλλὰ καὶ τῆς φιλοτιμίας τῶν λογίων Ηπειρωτών, Εἶναι περιττὸν νὰ τονισθῇ, ὅτι πᾶσα λεξιλογική καὶ λαογραφική συλ λογὴ διὰ νὰ ἔχῃ ἐπιστημονικὴν ἀξίαν καὶ χρησιμότητα πρέπει νὰ εἶναι ὅσον τὸ δυνατόν πιστὴ καὶ ἀκριβὴς ἀναπαράστασις τῆς γλώσσης τοῦ λαού. Κάθε μεταβολή, ἐν συνειδήσει ἢ μὴ γινομένη, ζημιώνει πολὺ τὴν ἀξίαν της. Πολλαί, ἢ μᾶλλον αἱ περισσότεραι ἀπὸ τὰς μέχρι τοῦδε συλ λογὰς δὲν ἔχουν ἀτυχῶς νὰ ἐπιδείξουν τὸ ἀπαραίτητον χαρακτηριστικόν κάθε συλλογής, δηλ. τὴν ἀκριβὴ καὶ πιστὴν ἀπόδοσιν τοῦ ἰδιώματος τοῦ τόπου. Οὔτε ἡ ἡπειρωτική προφορὰ αὔτε ἡ ἠπειρωτικὴ κλίσις ἐτηρήθησαν ἀμετάβλητα, Αἱ λέξεις κατεγράφησαν ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον μὲ τὴν κοινὴν προφορὰν ἢ μὲ τὴν φωνητικὴν καὶ τὸ τυπικὸν τῆς γραφομένης. Καὶ τοιουτοτρόπως αἱ συλλογαὶ αὗται έχασαν μέγα μέρος τῆς ἀξίας των. ΑΙ Εργασίας, αἱ ὁποῖοι θὰ ὑποβληθοῦν εἰς τὸν κατωτέρω προκηρυττός μενον διαγωνισμόν, πρέπει νὰ εἶναι ὅλαι πιστοί - φωνογραφικαὶ, εἰ δυν νατὸν – ἀναπαραστάσεις τῆς προφορᾶς καὶ τῆς κλίσεως τῆς διαλέκτου τῶν Ηπειρωτών. Πρέπει νὰ μᾶς δίδουν ἀκριβῆ κατὰ τὸ δυνατὸν τὴν εἰκόνα της Τὰ ἄτονα φωνήεντα εἢ αι καὶ ο ή οι πρέπει να γράφωνται ὡς κ καὶ ου, ὅπως ἀκριβῶς καὶ προφέρονται (ὅπου καὶ ὅτε τυχών προφέρονται οὕτως, τὰ δὲ ἄτονα φωνήενται (η η, υ, ὡς καὶ αἱ δίφθογγοι σι, οι νι, η). καὶ ἡ δίφθογγος συ, ὁσάκις δὲν προφέρονται,, πρέπει καὶ νὰ μὴ γράφωνται. Μὲ ἄλλας λέξεις θὰ γράφεται, του πουτάμ΄, του πιδί, του βνό, οὐ ἄνθρου πους, οὐ λόγους - οἱ λόγ΄΄, τις λόγ", ενός, χαός, πατεύου, πιδέφκα κ.λ. κ.λ., καὶ οὐχί τὸ ποτάμι, τὸ παιδί, τὸ βουνό, ὁ ἄνθρωπος, ὁ λόγος – οἱ λόγοι τοὺς λόγους, ξινός, χρυσός, πιστεύω, παιδεύτηκα κ.λ., τὰ ὁποῖα δὲν λέγονται ἀπὸ τοὺς Ηπειρώτας, τουλάχιστον ὅσους δὲν ἐπηρέασεν ἀκόμη ἡ ἐκπαίδευσις καὶ ἡ ἐπικοινωνία μὲ ἄλλους Έλληνας, καὶ τὰ ὁποῖα δὲν ἀντιπροσωπεύουν ἑπομένως τὴν γνησίαν, τὴν καθαρὰν ἠπειρωτικήν προφοράν, Ωσαύτως δὲν θὰ γράφεται μουλάρι ἢ παλαιόμυλος κ.λ., ἀλλὰ μιλὰρ ἢ παλιόμυλους, ὅπου, ἐννοεῖται, λέγονται καὶ προφέρονται οὕτω. Ούτε θα σημειώνεται σιτάρι ἀραποσίτι, ἀσκί σηκώνομαι, κ. λ, ἀλλὰ σ'τάρ', ἀραπουσίτ', ἀσκί, σ'κώνουμε κ. λ., μὲ τὸ σ' δηλουμένου τοῦ παχέος σ, τὸ ὁποῖον προφέρεται ὅπως τὸ γαλλικών τὰ ἢ ὅπως εἰς τὰς λέξεις κιράσχα ἢ κεραστά (κεράσια-κερασέα) κ. λ. Δὲν θὰ γράφεται ὁ ἀδελφός μου, ὁ (1)δικός μου κ. λ, ἀλλὰ οὐ ἀδερφός μ' ἢ ἀδιρφός ι-μ', οὐ θκὸς μ' ἢ οὐ θκὸς-ι-μ', ὅπου τυχόν λέγονται κατὰ τὸν ἕνα ή κατὰ τὸν ἄλλον τρόπον, οὔτε παίζεις, ὁ Θανάσις, νὰ πέσης κ. λ. κ.λ. ἀλλὰ παίης, Θανάις, νὰ πεις κ. λ Μόνον οὕτω κατηρτισμέναι αἱ συλλογαὶ θὰ ἔχουν τὴν ἀπαιτουμένην γλωσσικὴν ἀξίαν καὶ θὰ συντελέσουν εἰς τὴν ἐπιστημονικὴν μελέτην τῆς ἠπει ρωτικῆς προφορᾶς καὶ ἐν γένει τῆς ἠπειρωτικῆς διαλέκτου. Ἡ ἀνακριβής παράστασις τούτων θὰ ἐλαττώσῃ πολὺ τὴν χρησιμότητα τῶν συλλογῶν καὶ θὰ τὰς καταστήσῃ σχεδὸν ἀνωφελεῖς διὰ τὴν γλωσσικὴν ἔρευναν.

Ηπειρωτικά Χρονικά τεύχος 1 σελ.81-86

Ετοίμασε Πελασγός Κορυτσάς