Priftërinj orthodhoksë pranë Skënderbeut

- Sipas një dokumenti të kohës -

Nga Dhimitër Beduli

Mendojmë se çdo informatë që ka lidhje me jetën dhe periudhën e lavdishme të heroit tonë kombëtar Gjergj Kastriotit - Skënderbeut, sado e thjeshtë që të jetë, vlen që të vihet në dukje e të studiohet, sepse ndihmon në plotësimin e kuadrit historik të asaj periudhe.

Disa të dhëna lidhur me këtë periudhë, gjenden dhe në veprën agjiografike ortodokse “Jeta dhe veprimtaria e Nifonit, patrik i Konstandinopojës”, shkruar nga fillimi i shek. XVI. Pjesën që i takon vendit tonë, e kemi nxjerrë nga botimi i fundit i veprës në gjuhën rumune më 1937 nga Tit Simedrea. Pjesa ka këtë përmbajtje:

“... Dhe Zaharia me Nifonin, si ndenjën pak kohë atje [në Ohri], deshnë të shkojnë në vendin e Askulunit; (këtu kuptohet Shqipëria) me ata u bashkuan dhe shumë të tjerë. Dhe u nisën nga Justiniana, disa nga ana e tokës, disa me anije dhe arritën në një qytet të madh me emrin Durrës, i cili është në vendin e Askulunit dhe që andej u ngjitën në qytetin e Krujës, e cila është rreth 6 mile larg nga Durrësi. Dhe vanë te Gjergji, prijës i Shqipërisë, i cili quhej Skënderbe dhe pranoi me gëzim të madh e me dashuri, sepse ky edhe më përpara kish dëgjuar për jetën e tyre, që ta ketë [Zaharinë] at shpirtëror dhe mësues dhe edukator për të gjithë njerëzit dhe organizator të shpëtimit të të gjithë-ve, ndërsa Nifonin, me bekimin e arhiereut të Krujës e bëri prift atje, duke e dorëzuar, si edhe vetë arhie-reun, i lumturi patrik Nikolla...

Pas pak kohe u ngritën turqit nga Lindja dhe pushtuan të gjithë viset drejt Perëndimit, pikërisht gjer në detin e Oqeanit dhe gjer në Shqipëri dhe çdo gjë që gjenin e thernin, e plaçkisnin dhe i vinin zjarrin. Njerëzit, pra, iknin nga mundte secili. Dhe etërit e lumtur [Zaharia me Nifonin] lanë Shqipërinë dhe erdhën përsëri në qytetin e madh të Ohrisë.”

Kjo është përmbajtja sipas variantit të botuar nga Tit Simendrea. Por edhe sipas një varianti tjetër që disponojmë, të botuar në mënyrë përmbledhëse nga N. A. Konstandinesku, e njëjta përmbajtje del. Ja ky varianti i dytë:

“... Të dy miqtë lanë Artën për një udhëtim më të gjatë, duke u ndaluar pak kohë në Justinianë, ku ishte qendra e patrikut ortodoks, nga i cili vareshin bullgarët, serbët dhe shqiptarët.

Meqenëse qyteti ishte nën sundimin e turqve, të dy kallogjerët u drejtuan për në Shqipërinë e lirë të Gjergj Kastriotit, të quajtur Skënderbe: ata arrijnë në vendqëndrimin e tij, në qytetin Krujë, pasi kaluan Durrësin dhe pritnë shumë mirë në oborrin e tij: Zaharinë e bëri at shpirtëror dhe Nifonin e bëri prift...

Por valët e luftës musulmane ua prishën edhe këtu qetësinë; bota ikte e tmerruar prej hordhive turke duke kërkuar shpëtim në det ose në shpellat e maleve. Nën mbrojtjen e rrobës së kallogjerit, ata u kthyen në Ohri...”

Natyrisht kjo pjesë, në të dyja variantet e saj që njohim deri tani, nuk përmban ndonjë gjë të re dhe të rëndësishme për kohën dhe jetën e Skënderbeut. E reja qëndron, në radhë të parë, në atë që fondit të burimeve historike për këtë periudhë të shkëlqyer të historisë sonë kombëtare, i shtohet dhe një doku-ment tjetër me prejardhje nga arkivat e pagjurmuara akoma mirë të Ajonorosit, me të cilin familja e Kastriotëve ka pasur, siç dihet, lidhje të vazhdueshme.

Megjithatë ne mendojmë se edhe në këtë pjesë ka disa elemente të reja, të konfirmuara edhe nga burime të tjera, rreth gjendjes kishtare të Krujës në kohën e Skënderbeut, të lidhjeve të asaj me patriarkinë e mobilizimin e masave në luftën kundër turqve.

Në këtë pjesë përmenden emrat e dy klerikëve ortodoksë, Zaharisë dhe Nifonit, për jetën e të cilëve Skënderbeu kishte dëgjuar edhe më parë.

Nga disa të dhëna biografike del se Nifoni ishte shqiptar nga gjaku, në mos edhe Zaharia, po të kemi parasysh se u ngarkua me misionin e atit shpirtëror gjatë qëndrimit të tij në Krujë, mision i cili kërkon që të dish gjuhën e popullit.

Nga teksti nuk del e qartë as koha e ardhjes së tyre në Krujë, as koha e largimit nga Kruja.

Për sa i përket ardhjes, ne mendojmë, duke marrë parasysh edhe moshën e Nifonit i cili ka lindur rreth vitit 1434, se ajo duhet të ketë ndodhur nga viti 1458-1460, gjatë apogjeut të fitoreve të popullit tonë, ndërsa për sa i përket largimit, ky duhet të ketë ndodhur gjatë vitit 1466, sepse këtë vit ata gjenden përsëri në Ohri, në manastirin e Shën Marisë, ku ishte dhe selia e patriarkisë. Kjo del dhe nga përmendja në tekst e ardhjes së turqve në Shqipëri, që duhet të jetë ajo e qershorit të vitit 1466, të cilën e kryesoi vetë Sulltan Mehmeti i II-të, që i shkaktoi vendit dëme të mëdha.

Se ç’i ka shtyrë këta dy klerikë të vijnë në Krujë, madje “bashkë edhe me shumë të tjerë”, kjo, besojmë se del vetë nga ngjarjet e kohës.

Pushtimi i Konstandinopojës në maj të vitit 1453, nga ana e Sulltan Mehmetit të II-të, që i dha fund perandorisë mijëvjeçare bizantine, kishte shkaktuar një panik dhe një dëshpërim të madh si në popujt e Ballkanit, ashtu dhe në të gjithë Evropën.

E vetmja kala e pamposhtur në Ballkan, ku turqit thyenin vazhdimisht kokën, e vetmja shkëndijë e fortë që ndizte zjarrin e luftës kundër pushtuesit, për të shpëtuar lirinë dhe qytetërimin, ishte Shqipëria dhe populli i saj i vogël, por heroik, nën udhëheqjen e Gjergj Kastriotit.

Çdo fitore e popullit tonë kundër turqve pritej me padurim dhe përhapej me shpejtësi të rrufeshme, duke shkaktuar jehonë të madhe dhe admirim në popujt e shtypur, ngjallte shpresa dhe nxiste për luftë çdo njeri, të cilit i dhimbseshin liria, atdheu, traditat.

Pikërisht nga këto shkaqe u nisën dhe Zaharia me Nifonin dhe erdhën në Shqipërinë e lirë të Gjergj Kastriotit, në Krujën kreshnike, për t’i shërbyer edhe ata sado pak kauzës së përbashkët. Mund të shtojmë se fenomene të tilla në këtë kohë janë të pakta. Një funksion të tillë si vatra që kishin mbetur të lira dhe ku kërkonin strehim dhe mundësinë për të vazhduar veprimtarinë e tyre shumë persona të ikur nga vendet e pushtuara, e loznin dhe principata e Vllahisë dhe ajo e Moldavisë. Edhe kthimi më 1466 nga Kruja në Ohër i dy personave në fjalë nuk mund të ketë qenë pa qëllim, pa ndonjë mision të posaçëm nga ana e Skënderbeut, i cili në këtë kohë për t’i bërë ballë gjendjes kritike në të cilën ndodhej vendi, po u bënte thirrje të fundit për luftë e bashkëpunim gjithë aleatëve dhe fqinjëve të tij.

Nuk përjashtohet supozimi, mendojmë ne, që ata të jenë dërguar për t’u lidhur me krerët e Ohrisë nëpërmjet kryepiskopit për ndonjë kryengritje, e cila në fakt do të jetë organizuar, por ka dështuar, sepse siç mësojmë nga një kronikë e kohës në gjuhën sllave, Sulltan Mehmeti i II-të, kur po kthehej nga Shqipëria më 1466, dha urdhër që kryepiskopi i Ohrisë, Dhorotheu, bashkë me shumë krerë dhe klerikë të vendit, të internoheshin në Stamboll. Ndërmjet të internuarve kanë qenë dhe Zaharia me Nifonin.

Nga pjesa që u përmend, del se Kruja në kohën e Skënderbeut ishte një nga të paktat qendra episkopale ortodokse në territore të lira, në mos e vetmja, e cila sigurisht luante edhe ajo një rol në mobilizimin e masave për luftën kundër turqve, pavarësisht nga përpjekjet që bënte Roma, duke përfituar nga rrethanat politike, për të tërhequr shqiptarët nën ndikimin e saj.

Këtë aspekt kaq të rëndësishëm për atë periudhë ishte e pamundur të mos e shfrytëzonte Skënderbeu në favor të mbrojtjes së atdheut, duke përdorur klerikët me influencë në detyra dhe misione të ndryshme, siç ishte rasti i Zaharisë dhe i Nifonit ose i episkopit Stefan në nënshkrimin e traktatit të Gaetës, më 1451, e i të tjerëve për anën orthodhokse, apo i Pal Engjëllit e të tjerëve, kur ishte fjala për marrëdhëniet me Romën.

* * *

Sot është 550-vjetori i fjetjes së Heroit tonë Kombëtar, Gjergj Kastriotit (Skënderbeut). Me këtë rast, ky vit është shpallur jubilar dhe i është kushtuar atij dhe do të jetë i mbushur me veprimtari shkencore e përkujtimore.

Gjergj Kastrioti është krenaria jonë për rezistencën 25-vjeçare që bëri në kohët më të errëta kundër pushtimit otoman, që e shkëputi vendin nga familja evropiane. Në një kohë kur kërkojmë të bëhemi pjesë e BE, figura legjendare e tij vlerësohet gjithnjë e më shumë, jo vetëm për atë që simbolizoi në vitet e okupimit dhe për Rilindjen Kombëtare, por edhe për atë që duam përsëri të jemi në shekullin e XXI. Pjesë përbërëse, me shpirt dhe vepra, e Evropës së Bashkuar.

Me këtë rast, do të botojmë shkrime e materiale, nga studiues, nga koleksionet e “Ngjallja”, “Kërkim” etj., burime dokumentare dhe risi që ky vit jubilar do të sjellë. E nisim me një shkrim të 25 viteve më parë, të z. Dhimitër Beduli.